Phan Thúy Hà nữ nhà văn (tạm coi là cây bút trẻ dù tuổi đã ngoại “tứ thập bất hoặc”), tác giả của những cuốn sách dậy sóng văn đàn và xã hội hơn 6 năm qua như “Đừng kể tên tôi”, “Tôi là con gái của cha tôi”, “Những trích đoạn của các anh”, và nhất là cuốn “Gia đình” (ghi chép từ những nhân chứng sống về cải cách ruộng đất) vừa cho ra mắt “đứa con” mới của chị. Cuốn “Đoạn đời niên thiếu”, Nhà xuất bản Hội nhà văn, tháng 7.2023. Cũng xin mở ngoặc chút để ghi nhận: Vị giám đốc, tổng biên tập nhà xuất bản này là nhà văn Nguyễn Quang Thiều. Ông Thiều râu kẽm đương kim Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam.
Những cuốn sách của Hà luôn chứa rất nhiều điều để trao đổi, về các mặt. Những cái ấy, sẽ nói sau. Tôi chỉ te tái khoe sớm điều này: Cuốn mới toanh “Đoạn đời niên thiếu” có thể coi như tập 2, hoặc phần 2, của cuốn “Gia đình” lừng danh. Một thứ vĩ thanh nặng trình trịch 250 trang, chứa đầy xót xa, đau buồn về thân phận con người; dựng lại pho lịch sử từ người trong cuộc mắt thấy tai nghe, một thời kỳ lịch sử u ám, đen tối, được tái hiện bởi lối văn phi hư cấu.
“Gia đình” và “Đoạn đời niên thiếu” đều chép về cuộc cải cách ruộng đất, một trang sử bi thương đẫm nước mắt của dân tộc.
Như đã nhắc ở trên, đó là một quá khứ không dễ bị chôn vùi. Nhất là khi nó bị người ta cố ý lãng quên, lờ đi, xóa nhòa dấu tích. Người ta (nhà cai trị) bằng quyền hành của mình sử dụng “công cụ thời gian” để nó (vết nhơ cải cách ruộng đất) dần dần lặng lẽ trôi qua và biến mất. Những nhân chứng “cải cách ruộng đất” nay đều đã ngoài 75 – 80, nói phỉ phui cái miệng, chả mấy nữa sẽ đem tất tật điều tai nghe mắt thấy xuống mồ.
Khi lịch sử chính thống được vo nặn bởi nhà cầm quyền thì nhiều thứ trong dòng lịch sử chỉ mờ mờ ảo ảo, hư hư thực thực, không mấy ai thế hệ về sau biết nó đã diễn ra như thế nào. Cuộc cải cách ruộng đất là mảnh lịch sử dữ dội, kinh hoàng, dù nó chỉ tồn tại trong gần 4 năm trời (1953-1956) cách nay hơn nửa thế kỷ, cũng chỉ trên nửa đất nước, từ vĩ tuyến 17 trở ra. Nói gì thì nói, người miền Nam từ sông Bến Hải trở vào thật may mắn khi không phải chịu kiếp nạn này. Giờ cả bắc lẫn nam chẳng mấy ai còn nhớ. Nhà cầm quyền lúc đắc thế gọi nó là “cuộc cách mạng vĩ đại long trời lở đất”, còn cái tên gọi bình dân của nó là “cải cách ruộng đất”.
Viết về cải cách ruộng đất – thứ đề tài nhạy cảm, khó chịu, khó được bộ máy quyền lực chấp nhận, cũng đã lẻ tẻ có trong hơn nửa thế kỷ nay. Nói lẻ tẻ bởi tác phẩm về nó chỉ trên đầu ngón một bàn tay, cả dạng công khai lẫn “bất hợp pháp”. Những ghi chép của “đám nhân văn” Trần Dần, Phùng Quán, báo cáo của luật sư Nguyễn Mạnh Tường… ngay sau sự kiện “long trời lở đất” người ta ngấm ngầm chuyền cho nhau đọc, chả mấy ai biết. Đáng kể hơn là 3 cuốn “Ba người khác” của Tô Hoài, “Cuồng phong” của Nguyễn Phan Hách, “Kiến, chuột và ruồi” của Nguyễn Quang Lập công khai vượt trên sự che giấu cấm đoán để phơi bày sự thực, chỉ có điều chúng dạng tiểu thuyết nên không tránh khỏi sự hư cấu, giảm độ tin cậy, văn chương nghệ thuật át cả lịch sử. Còn dạng biên chép về cải cách của nhà sử học Hoàng Văn Chí ở miền Nam thì dân ngoài vĩ tuyến 17 gần như mù tịt (xin nhớ rằng ông Hoàng Văn Chí người Mường xứ Thanh là anh em cọc chèo với nhà văn Vũ Ngọc Phan và tướng Nguyễn Sơn, đều là những đấng bậc của một thời).
Điểm lại như thế để thấy cô gái hậu sinh Phan Thúy Hà đã làm được điều mà người đi trước không làm được, không dám làm. Tất nhiên cũng phải kể tới sự may mắn khi thời cuộc đã ít nhiều thay đổi, sự cấm đoán không còn tác oai tác quái như trước.
Đọc “Gia đình” và “Đoạn đời niên thiếu”, cũng như mấy cuốn tôi kể ở trên của Phan Thúy Hà, không thể nào coi một mạch. Mở sách trong sự háo hức biết thêm sự thật, nhưng cũng trong tâm trạng buồn bã, đau đớn, ngậm ngùi, căm giận. Thậm chí cứ mươi trang, hoặc đôi phần, lại phải dừng. Có gì đó cứ ứ lên cổ, bốc lên óc, không thể tiếp được. Và khóc. Khóc thương cho dân mình, đất nước mình chịu kiếp nạn quá kinh khủng. Mỗi chữ mỗi dòng như xé lòng, dựng trước mắt ta thứ lịch sử chân thật như nó vốn có. Hà không làm văn chương. Cô ấy đã viết sử, làm cái điều mà những nhà sử học quốc doanh vì lý do gì đó đã cúi đầu không dám làm. (còn tiếp)
*****
Gõ những dòng này sau khi đã mất mấy đêm để dừng ở chữ cuối cùng trong lời kể của nhân chứng Mai Văn Niệm, nhân vật cuối của cuốn sách “phi hư cấu”, tôi bàng hoàng. Tôi sẽ không lược lại nội dung sách, nhất là các anh Thái Kế Toại, Trương Huy San… vừa làm rồi. Trong sách, 25 người tự kể về đời mình, là 25 mảnh ghép lịch sử về cải cách ruộng đất. Nhiều khi tự hỏi, sao một người thầy giỏi giang, đạo đức, tài năng như thầy Ngụy Cao Hiền mà người ta đang tâm vu cho quốc dân đảng và lôi ra xử bắn. Hiền tài như thầy Hiền (người đã dạy đám học trò nghèo thành người tài giỏi của đất nước, trong đó có nhà sử học lừng danh Hà Văn Tấn), liệu nước này có được mấy người? Xin chép lại đôi dòng trong cuốn sách, lời kể của chứng nhân-nạn nhân Trần Văn Kinh:
“Lên cấp hai, chúng tôi là học trò cưng của thầy hiệu trưởng Ngụy Cao Hiền. Thầy Hiền dạy các môn văn, sử. Thầy thông thạo tiếng Pháp, Anh, Latinh, Hán, làm được thơ bằng mấy ngôn ngữ đó. Thầy nghiên cứu lịch sử cổ đại Trung Hoa, Ấn Độ, Hy Lạp, La Mã… Năm 1954, khi chúng tôi bước vào giảng đường đại học thì ở quê nhà thầy Ngụy Cao Hiền bị bắt giam. Vào dịp ấy, vợ thầy sinh con và mất. Thầy chỉ xin hoãn bắn một tháng để có thời gian xin sữa cho con, nhưng không được”.
Cuộc cải cách ruộng đất, hay mở rộng ra là chế độ đang nắm quyền này, đã làm “biến mất” bao nhiêu nguyên khí quốc gia như thầy Ngụy Cao Hiền, tôi không rõ cụ thể, nhưng dám chắc là nhiều, rất nhiều. Người Pháp đã đào tạo cho xứ ta không ít Ngụy Cao Hiền, còn chính quyền mới chỉ cần một viên đạn là xóa sạch. Tôi vẫn nhớ, thầy tôi, GS Nguyễn Tài Cẩn, một người Nghệ Tĩnh (H.Thanh Chương, Nghệ An), đầu thập niên 70 có lần nhắc tới cái tên Ngụy Cao Hiền. Thầy bảo so với những đấng bậc như Đặng Thai Mai, Đào Duy Anh, Phan Kế Bính, cụ Ngụy Cao Hiền còn nhỉnh hơn, có nhẽ tài ngang ngửa đấng bậc Trần Trọng Kim. Khi ấy, lần đầu tiên tôi nghe tới cái tên Ngụy Cao Hiền, rồi bặt luôn, giờ nhờ có cuốn sách ni nên mới biết. Buồn vô kể.
Cách đây vài năm, khi tôi biên một bài kể lại chuyện tìm mộ chú ruột tôi, liệt sĩ, mất và chôn ở đồn điền bà Năm ở Đồng Bẩm, Thái Nguyên, nhân đó nhắc chuyện bà Năm, chuyện cải cách ruộng đất. Đọc xong, một đàn anh của tôi, anh Lê Văn Sơn (đồng môn, quê Triệu Sơn, Thanh Hóa, con địa chủ bị xử oan sai thời cải cách) nhắn bảo, chú muốn viết về cải cách ruộng đất thì phải hỏi anh, còn sống sờ sờ ra đây. Nói đâu xa, ngay anh rể tôi, chồng chị cả tôi, cứ mỗi lần nhắc tới cải cách ruộng đất mắt lại ngầu lên, mặc dù con người anh bản tính rất hiền lành. Cụ thân sinh anh làm chánh tổng kháng chiến (do phe kháng chiến sắp đặt để làm chánh tổng), làm lợi cho cách mạng, nhưng năm 1956 họ vu là quốc dân đảng, bắt – xử – bắn chỉ trong một ngày, tịch thu hết tài sản, đuổi mấy mẹ con anh ra ở bờ ao. Khi sửa sai, họ trả lại nhà nhưng tới nay vẫn không một lời xin lỗi, người chết không được trả lại danh dự, con cái dù học rất giỏi nhưng không được học đại học, chỉ có lối thoát làm công nhân hoặc lao động tự do, thậm chí không được đi bộ đội. Anh bảo “tôi không bao giờ tha thứ cho tội ác của họ”.
Phan Thúy Hà mới khai thác mỏ tư liệu ở vùng Nghệ Tĩnh (Nghệ An, Hà Tĩnh), đương nhiên 2 vùng này cải cách ruộng đất khốc liệt nhất, nhưng cả miền Bắc còn hàng vạn người tốt, người lương thiện bị hàm oan, bị gục ngã bởi hòn đạn của “đội”, còn hàng chục vạn con cái của nạn nhân, như Hà Văn Tấn, Trần Văn Kinh, Nguyễn Thị Nhuần, Nguyễn Sĩ Ba, anh Sơn, anh rể tôi… thấm đòn cải cách tới tận bây giờ. Một quá khứ không dễ bị chôn vùi.
Tôi có may mắn được nhà văn Phan Thúy Hà tin cậy, cứ có bản thảo (những cuốn gần đây) lại cho đọc trước. Có lẽ do hiểu nhau, “đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”. “Đoạn đời niên thiếu” cũng vậy. Tôi cũng biết số phận nó (cuốn sách) rất lận đận, truân chuyên. Một nhà xuất bản từng ra nhiều tác phẩm của Hà, sau khi nâng lên đặt xuống “Đoạn đời niên thiếu” đã từ chối do… sợ, không dám in, trả lời rằng nhạy cảm. Ngay nhà xuất bản cho ra cuốn này, nhờ có thủ lĩnh Thiều mà ra tấm ra món. Dù rất cảm ơn anh Thiều, nhưng phải nói thực, tôi rất tiếc khi bản thảo bị biên tập và cắt bỏ nhiều quá, mà lại tinh dững chi tiết hay, giá trị, bị cho là “nhạy cảm”. Nhưng thôi, biết làm sao, khi còn quá lắm lưỡi dao oan nghiệt treo lơ lửng trên đầu họ.
Có những cuốn sách làm vinh dự cho nhà xuất bản, cả trước mắt và về sau. Từ chối in là dại.
Thời bây giờ, công nghệ số đã phổ biến, người ta ít đọc sách. Nhiều khi ai đó rủ nhau đi đường sách, phố sách, không phải vì sách mà vì… thứ khác. Cũng ít người khoe tủ sách nhà mình thế này thế nọ. Sự hãnh diện về sách không còn nữa. Chỉ xin nói với những người còn ham sách yêu sách: Nên có, cần đọc những cuốn sách “phi hư cấu” của Phan Thúy Hà, trong một nền văn học đang tàn tạ.
Nguyễn Thông
(Ghi thêm: Tôi giới thiệu cuốn sách này bởi 3 điều: Nó là tư liệu hiếm hoi về cải cách ruộng đất; một cuốn sách hay rất nên đọc; sự khâm phục người viết-tác giả cuốn sách. Tôi không quảng cáo, PR cho bất cứ thứ gì. Nếu ai muốn mua sách, cứ liên hệ trực tiếp tác giả Phan Thúy Hà, nhắn tin vào in box mess, chị ấy sẽ chuyển sách tới bạn nhanh nhất).
