Trí thức và trí ngủ

Xã hội nào cũng cấu thành bởi nhiều tầng lớp dân chúng khác nhau. Trí thức thường được gán cho vai trò dẫn dắt xã hội bởi tính nhạy cảm, thấy được vấn đề, có tri thức để đề xướng những giải pháp phù hợp và năng lực để tổ chức thực hiện giải pháp, thúc đẩy giải quyết những vấn đè của xã hội. Những định đề này cũ như xã hội con người đã hình thành và tồn tại. Đặc biệt vào thời kỳ xã hội thai nghén cho một sự thay đổi lớn lao, triệt để, một sự sang trang cho cái mới và tiến bộ hơn: tầng lớp trí thức của xã hội càng được ngưỡng vọng, trao gởi và thúc ép nhiều nhất.

Những ngày này,đã xuất hiện nhiều bài viết, nhiều tiếng nói từ nhiều góc độ khác nhau đang kêu gọi, trách móc và ngay cả khiêu khích có ý miệt thị để khích tướng các trí thức--cái phần đông, cái đa số còn đang ngủ---hãy có những thái độ, những lời nói, có những hành động, những kế hoạch tích cực hơn, rõ nét hơn, cụ thể hơn nhằm thúc đẩy những chuyển biến tốt hơn cho vấn nạn mà đất nước và dân tộc đang khổ đau, tủi nhục và tức tối oằn lưng chịu đựng.

Người già thì kêu gọi, khích tướng. Người trẻ thì dằn vặt, có phần tức tối, hậm hực. Nhưng nhìn chung ngoài một tinh thần đồng thuận lỏng lẻo, vẫn chưa thấy những bước xác quyết rõ rệt và những thích ứng cụ thể. Những cuộc biểu tình phản đối Trung Quốc cả tháng nay thì cũng chỉ giá trị ở một thái độ, một bức xúc cảm tính và cũng thật "nhỏ vô cùng tổ quốc của ta ơi". Giá trị hữu hiệu nhất đáng kể được của các cuộc biểu tình này là vạch rõ thêm chân tướng phản động và tính băng đảng của thế lực thống trị.



Phấn khởi vì "ông trí thức" nào đấy bày tỏ thái độ phù hợp với tâm tư, nguyện vọng và quyền lợi của số đông, của xã hội, đất nước và dân tộc, thậm chí ngưỡng mộ và trọng vọng thái độ đúng đắn ấy thì cũng là "phải đạo" nhưng chỉ là "thái độ" không thôi thì hòn đá vẫn nằm đấy, và dù cho là may mắn nó có nghiên qua một tý rồi cũng sẽ trả trở lại đập dập chân thôi chứ đừng mơ tới chuyện đẩy lăn tảng đá xuống hố sâu lịch sử.

Tôi hơi ngạc nhiên thấy các trang mạng đăng bài của Tạ Duy Anh mà theo tác giả là đã viết từ hồi 2008 nhân đọc mấy bài cũng xuất hiện đã lâu rồi của Nguyễn Khải. Cái động lòng của tôi với bài viết là phần nói về trí thức chung. Chứ còn riêng phần Nguyễn Khải, theo tôi thì N.K. làm thế--viết hai cái tùy bút cuối đời-- chẳng qua cũng là một sự khôn ngoan lém lỉnh, cố gắng lừa mọi người --(những người đọc ông ta) một cú nữa trước khi qua đời; cái này cũng là một hành động xảo của một kẻ lọc đời đã kinh qua cái thế thái ở ta là "xếp một viên gạch khác ở một cửa sổ khác"--Vương Trí Nhàn có viết không nguyên văn nhưng rõ ý là thế. Và tôi cho là cách giải thích khả tín nhất.

Thôi xếp chuyện T.D.A. thắp nhang muộn cho N.K. lại. Dấu sao ông ấy cũng đã "vãn" rồi--nên hết chuyện là hơn. Còn lại là cái phần nhỏ nói về trí thức chung, trí thức Việt Nam trong bài viết.

Trước hết, xin thưa, tôi không nhận tôi là trí thức. Tôi chẳng là trí thức trí ngủ gì hết. Chẳng qua là đọc võ vẽ. Thấy ngứa, viết chơi thế thôi.

Không có một thống kê cụ thể và đáng tin cậy nào để viện dẫn nhưng tôi chắc là không hàm hồ lắm khi nói rằng tuyệt đại đa số người Việt Nam được cho đi học chữ và tự đi học chữ đều mong là sẽ có một công việc gì đó trong guồng máy cai trị; tức là có một sự mặc nhiên là họ sẽ tìm một việc làm gì đấy trong chính quyền đương thời của mình, bất kể chính quyền đó là ai, là thế nào. Một số nào đó (xin ai giúp tôi một con số tỷ lệ khả tín được nhỉ) trong những người được đi học và tự học này sẽ trở thành trí thức cũng không thoát khỏi não trạng đó. Não trạng đó khởi thủy từ lịch sử xã hội,văn hóa và phong hóa lâu đời của đất nước ta, dân tộc ta. Nếu người đi học, người có học đó không nghĩ, không đinh ninh như thế thì cha mẹ họ, ông bà họ, gia đình họ đã dạy dỗ họ phải nghĩ như thế. Đã kỳ vọng họ như thế. Mà đã tìm lấy một công việc trong bộ máy chính quyền, trong guồng máy cai trị xã hội họ đang sống là kỳ vọng ở một chưc vụ, một danh xưng, một cấp bực nào đấy, một "danh vọng" nào đấy trong xã hội ma người ta đang sống. Tôi biết rất nhiều người có ông nội là quân sĩ Cần vương, Văn thân thậm chí vào hàng lãnh đạo bị thực dân Pháp giết chết nhưng chẳng bao lâu chỉ khoản 20 năm sau người cháu được đi học-cỡ ban thành chung thôi thì cũng gọi là trí thức vào cái lúc ấy, vào bối cảnh xã hội khi đó--đã mong làm được ông tham ông phán hoặc ngay cả cảm thấy nhẹ nhỏm, thoải mái mà làm ông đội, ông một trong quân đội Pháp. Đừng bắt tôi viện dẫn ông A ông B nào mà mắc lòng, xin cứ nhìn quanh bạn, nhớ những người xung quanh bạn đi. Đầy ra đấy. Tôi không dám mạt sát ai đâu. Mô Phật, thật tình tôi có nhiều cái bậy nhưng hỗn láo vơ đũa thì xin không. Chỉ là nhắc lại một điệp khúc cũ "trong mỗi người Việt Nam đều có một ông quan".

Hơn năm, sáu mươi năm trước, một ông Tú, ông Cử mà không đi làm quan thì biết làm gì nhỉ. Tất nhiên là "thối vi sư" - Dạy trường Thăng Long, làm "quan tham nhật trình". Nhưng quả số này thật ít ỏi. Họ quá ít so với số lượng người có học rồi đỗ đạc rồi gia nhập bộ máy cai trị đương thời. Cũng giống như số ít, cái số đi biểu tình trong tổng số 87 triệu dân VN hôm nay vậy. Tôi đi xa tới đây thì hơi tối ý; nhưng quả thật là chẳng cần lập luận, chứng minh dài dòng làm gì cho nó phí giấy thì truyền thống xã hội Việt Nam là đã đi học, đã có chữ là cách nào đấy tham gia vào chính quyền, vào bộ máy cai trị đương thời. "Tấn vi quan" không đạt mới "thối vi sư" - rồi y, lý, số - Mà bốn cái công việc sau này không phải là nghề, không ai xem là sự nghiệp, chỉ là kiếm cơm độ nhật thôi.

Xã hội VN đã không đào tạo một lớp người có học, có chữ, hạng trí thức có suy nghĩ là ta có thể có một công việc, một sự nghiệp, một gia sản bên ngoài việc gia nhập guồng máy cai trị đương thời. Giải thích điều này chắc cũng tốn vài trăm trang cho một cuốn biên khảo nghiêm túc. Tôi không có cao vọng và thì giờ cho điều này. Nhưng tôi biết chắc rằng rất đông ngườ VN chúng ta ở độ tuổi 60 trở lên hoặc cơ khổ hơn nữa là chỉ ngoài 50 thôi--vẫn đánh giá người khác--có thể là đồng niên đồng lứa hoặc là em út con cháu trong gia đình giòng họ--là có danh vọng, có sự nghiệp, có ổn định là có một công việc, một chức vụ nào đó trong chính quyền. Tôi chắc nhiều người đã từng gặp trong những đám giỗ chạp đại gia đình, giòng tộc, những cuộc họp mặt xóm làng thân hữu, cái số đông có mặt, có vẻ thật lòng họ, vẫn cứ ngưỡng mộ "người nhà nước" là hơn. Hóa cho nên, trong xã hội VN, quá khứ và vẫn còn kéo rê đến hôm nay, đại đa số tầng lớp trí thức đang đọ tuổi sung lực nhất của đời người--độ tuổi 30 đến 50---vô hình trung đã để tuột mất những yếu tính quan trọng của vai trò trí thức sau một thời gian tung cánh vào đời. Tự họ lo giữ những gì vừa có được Thế giới chung quanh họ - những vợ con, cha mẹ,anh em,họ hàng, giòng tộc cùng "xiềng" họ vào cái "ổn định", "thành tựu" và "yên ổn" đang có.

Tâm cảnh của đại đa số trí thức --phần đông còn trẻ tuổi-- của xã hội ta là như thế. Một não trạng truyền thống lúc xuất phát--đi học. Một số xiềng xích vô hình nhưng buộc chặc lúc họ đã "lập", đã "nhi bất hoặc". Và họ lăn đời họ theo cái sa-lông êm ái trung-lưu-giai-tầng-hạng-khá-ở-giữa mà... ngủ.

TRÍ THỨC LÀ PHẢN KHÁNG. Như đã thưa từ đầu, tôi không là trí thức, nhưng tôi hiểu phát biểu này chỉ nêu lên một yếu tính của trí thức chứ không phải hoặc chưa đủ là một qui chuẩn. Một yếu tính sau cùng nhưng quyết định cho danh phận trí thức. Tôi muốn hiểu phản kháng là chống đối với những bất cập của hiện tại. Không phải là cầu toàn nhưng bất kỳ hiện trạng nào cũng cần và phải được điều chỉnh liên tục để vươn tới những viển cảnh tốt đẹp hơn. Và hơn nữa,trước tiên là nhằm làm giảm sức ỳ và sự thoái hóa theo qui luật đúng đắn vĩnh cửu của muôn vật muôn trạng. Và khi mà hiện trạng đã mất hết khả năng tự điều chỉnh hoặc khả năng tiếp nhận sự điều chỉnh thì trí-thức-là-phản-kháng là hướng dẫn đám đông đi xây dựng cái mới để thay thế cái cũ đã ruỗng mục, tàn hại.

TRÍ THỨC LÀ THIÊN TẢ. Tôi không hiểu gì về J. P.Sartre cả (J.P.S. nói câu này đâu như 1970 thì phải; ai nhớ nhắc dùm). Nhưng tôi-hiểu-như-tôi-muốn-hiểu thiên tả là nghiên về cái số đông bị áp bức, cái số đông bị mê muội và dẫn dắt lầm lạc. Thiên tả là nghiên về cái số đông bị o ép, bị bạc đãi lợi quyền thiệt thòi nhất bỡi những hệ thống có khi là màu mè chữ nghĩa, có khi là du côn du thủ; có khi là ảo ảnh xa vời, có khi là lưu manh băng đảng.

Hãy dũng cảm thoát khỏi chính anh. Ra khỏi những não trạng và xiềng xích cũ kỹ. Hãy quăng mình vào giòng chảy tất yếu của lịch sử. Khi anh không còn năng lực phản kháng. Khi anh không còn thiên-tả-như-tôi-muốn-hiểu. Anh không còn là Trí Thức. Anh ngủ giữa lúc mọi người đang rộn ràng tất bật công việc, anh là một sự cản trở./.

PHÚ QUÂN
14-7-2011

Theo Dân Luận