Báo The Ecomomist dành một trang viết về ông Nguyễn Chí Thiện

NGUYỄN CHÍ THIỆN, SOLZHENITSYN VIỆT NAM

Tuần báo The Economist mới đây đã dành nguyên một trang báo để viết về Nguyễn Chí Thiện. Tờ báo này gọi ông là Solzhenitsyn Việt Nam ngay trên trang bìa số đề ngày 13-19 tháng 10 năm 2012. Sau đây là bản dịch Việt ngữ bài báo viết về ông Thiện.

Nguyễn Chí Thiện, nhà thơ Việt Nam qua đời ngày 2 tháng 10 hưởng thọ 73 tuổi.

 Dấu trong ngực áo sơ mi của ông là 400 bài thơ ông viết trong những năm tù ngục. Ông nhớ rất rõ hôm đó là ngày 16 tháng 7 năm 1979, hai hôm sau ngày kỷ niệm phá ngục Bastille. Ngày tự do. Ông chạy thật nhanh vào tòa đại sứ Anh ở Hà Nội, qua mặt một người gác ở cổng, đòi gặp ông đại sứ. Người gác không ngăn được ông. Tại bàn tiếp khách, có mấy nhân viên người Việt đang ngồi. Ông xô những người này ra khi họ tìm cách chặn ông làm chiếc bàn đổ nghiêng. Trong phòng treo quần áo ở gần đó, một phụ nữ trẻ người Anh đang chải đầu, cô hoảng sợ đến nỗi làm rơi chiếc lược đang cầm trong tay. Tiếng động khiến ba người đàn ông Anh khác chạy ra. Ông dúi vào tay một trong ba người này xấp thơ của ông. Rồi ông lấy lại bình tĩnh và để yên cho công an bắt đem đi.

Và đó là chuyện ông gửi tập thơ ra khỏi Việt Nam. Ít lâu sau, ở ngoại quốc, tập thơ được in thành sách dưới tựa đề Hoa Địa Ngục và được dịch sang năm, sáu thứ tiếng. Tập thơ được trao giải thưởng của tổ chức Thi Ca Thế Giới năm 1985. Trong những nhà tù khác nhau nơi ông bị giam ông có mơ hồ nghe được chuyện này. Tại Hỏa Lò, một người coi tù đã giận giữ dí vào mặt ông một cuốn sách. Ông cảm thấy thú vị khi thấy cuốn sách đó chính là tập thơ của ông.

Về thể chất, ông không phải là người khỏe mạnh. Từ nhỏ ông đã bị lao. Gia đình ông đã phải bán nhà để lấy tiền thuốc men cho ông. Rồi kể từ năm 1960 trở đi, vì những tội khác nhau mà người ta gán ghép cho ông, như bất đồng với nhà nước về mấy vấn đề lịch sử, hay làm thơ chống nhà nước, ông bị tù nhiều lần trong những trại tù, những trại khổ sai. Chế độ ăn uống tồi tệ trong tù toàn cơm hẩm, nước muối đã khiến ông gầy tọp, tóc rụng rất nhiều khi mới ở tuổi 40. Nhưng bên trong, ông là một con người thép về đầu óc, trái tim và tâm hồn . Chính ý chí cương quyết đã khiến ông liều lĩnh chạy vào sứ quán Anh hôm ấy. Thực ra thì nhà cầm quyền càng hành hạ ông thì ông lại càng mạnh:

 ...Đảng đầy tôi trong rừng
Mong tôi xác bón từng gốc sắn
Tôi hóa thành người săn bắn
Và trở ra đầy ngọc rắn sừng tê
Đảng dìm tôi xuống bể
Mong tôi đáy nước chìm sâu
Tôi hóa thành người thơ lặn
Và nổi lên ngời sáng ngọc châu...

 Những viên ngọc đó là thơ của ông. Ông cất những bài thơ ông viết thời trẻ tuổi trong chiếc ngăn kéo nơi bầy gián đã nhấm nát. Nhưng nơi an toàn nhất để cất giữ những bài thơ ông viết là trí óc của ông. Đó cũng là nơi trú ẩn bình yên duy nhất trong gần nửa cuộc đời của ông. Trong tù, ông không có giấy bút, sách vở. Vì thế nên trong những đêm dài yên ắng, ông đã nhập tâm ghi nhớ lại hàng trăm bài thơ ông viết. Ông sửa đi sửa lại chúng rồi cất vào trí nhớ. Nếu không thích, ông lại xóa đi, bỏ ra ngòai trí nhớ. Bài thơ nào bốc mùi, như bài thơ ông viết về Hồ Chí Minh, ông biến chúng thành chiếc phi tiêu phóng đi:

 Mặc thây bọn văn sĩ cô đầu
Vuốt râu, xoa đầu, mơn trớn Bác
Thế rồi tôi đi làm việc khác
Kệ cha Bác !

 Khi ra đồng lao động cùng với các bạn tù, trong số đó cũng có người làm thơ như ông, ông đọc cho họ nghe những bài thơ ông viết và những người bạn tù của ông đáp lại cũng bằng thơ. Có người phải đếm vần của những bài thơ trên đầu ngón tay để nhớ. Nhưng ông không làm thế vì trí nhớ của ông đã giúp ông làm việc đó. Và điều đó cũng đã cứu ông. Sau năm 1979, ông lại bị tù trở lại và bị biệt giam trong suốt gần hết 8 năm. Chân cùm, tay còng trong ngục tối. Thơ ông trở thành những tiếng khóc, tiếng thở khò khè, nức nở, tiếng ho lao thổ huyết. Nhưng trong trí, ông vẫn tưởng tượng ra cảnh ông đi câu, ngồi nhìn bình minh khỏa lấp đi những vì sao. Ông ngửi thấy mùi trà hoa nhài, mùi tô phở đêm trên những con đường Hà Nội. Ông nhớ tới người chị tên là Hảo đã dậy ông tiếng Pháp khi ông mới lên sáu. Nghĩ lại, ông thấy những năm thuộc địa Pháp lại chính là những năm thiên đàng hạnh phúc nhất. Thế là ông lại vung kiếm lên đường phiêu lưu cùng với d’Artagnan và những người bạn ngự lâm pháo thủ. Bằng cách đó, ông đã sống sót qua được những năm tù ngục.

Ông tìm được một người bạn tù, một nhà thơ lớn của đời Đường là Lý Bạch. Ông cùng với Lý Bạch nhâm nhi rượu đựng trong chén hổ phách, nằm dài trên trường kỷ, ngắm bầy tiên nữ múa lụa bên hàng liễu hay dưới những cánh hoa đào rơi rụng. Ông nói chuyện với mặt trăng cùng Lý Bạch rồi say sưa trong cơn điên lãng mạn. Cả ông lẫn Lý Bạch đều phạm tội khi quân, chế nhạo chế độ nên lâm cảnh tù đầy. Nhưng những cảnh áp bức đè nén của thời xa xưa dường như vẫn còn có thể chịu nổi. Trong khi những cái loa gào lên phát mửa về những hạnh phúc và ánh sáng thì còn khủng khiếp hơn nhiều. Ra khỏi tù, hệt như Lý Bạch, ông đã phải đi bán rượu kiếm sống, có lúc phải làm nghề sửa xe đạp. Nhưng cũng không sống nổi. Kể từ năm 1995, ông được sang Mỹ tị nạn. Ông sống giản dị ở quận Cam chung nhà với mấy người bạn. Ông tìm được hạnh phúc an ủi bằng tách trà, điếu thuốc lá. Người ta nhớ ông với chiếc mũ lưỡi trai hay chiếc nón dạ đội trên đầu. Ông không có gì cho bạn bè ngoài những bài thơ và những kỷ niệm về những người bạn tù những năm tù đầy, nay đã chết, xác vùi trong những nấm mộ đầy vết chân trâu chân bò giẫm nát trên sườn đồi quanh các nhà tù. Đó, và những thù hận khôn nguôi về cái chế độ ở vùng đất mà nay vẫn còn cấm thơ văn của ông.

Năm 1964, trong lần đi tù đầu tiên, ông viết rằng nếu mọi người nhìn thấy tâm can của ông, thì người ta sẽ thấy một chiếc bút cũ và một lọ mực bám đầy bụi, hay một quán nghèo bên đường với một ngọn đèn dầu làm bầu bạn an ủi. Nhưng cũng có một ruộng lúa đang chờ cơn mưa rào tháng 8:

 Để có thể trào dâng muôn đợt sóng
Và sóng kia những ngọn sóng bạc đầu

...