Hôm nay tiến trình tố tụng đối với Trương Duy Nhất cuối cùng cũng chính thức được công khai.
Sau nhiều tháng im ắng. Nội dung thế nào tôi không cần nhắc lại, cũng không bình luận.
Với những dòng này, tôi chia buồn với Phượng, với cháu Thục Đoan - vợ và con Nhất. Trương Thục Đoan, một cô bé can đảm, thông minh, ngoan hiền và chỉ có một đam mê duy nhất, đó là vẽ.
Gia đình Trương Duy Nhất
Còn Phượng, tôi hầu như hiếm gặp một nhà giáo nào nguyên tắc, mô phạm, thậm chí "cứng nhắc" trong cuộc sống, trong công việc và với học trò như tiến sĩ Phượng.
Thục Đoan từ thời thơ bé nhiều lần tôi gặp trên đường Lý Thái Tổ hướng về đường Hùng Vương mưa gió, ba Nhất chở trên chiếc xe Cup 81 để đến mẫu giáo. Tôi cũng cùng cảnh, cùng đường. Mấy cha con cùng ướt lướt thướt. Suốt những năm tháng nghèo khó.
Nhất ở căn nhà nhỏ xíu trong hóc hẻm kiệt Tiến Thành sát bờ tường công viên 29/3. Còn tôi thời ấy ở xa hơn, tá túc nhà ba mẹ tận Phước Tường… Chiếc Cup 81 biển số 381FZ đầy kỷ niệm ấy sau Nhất để lại cho tôi, cậu em tôi sử dụng thêm nhiều năm…
Còn Phượng, là bạn học chuyên Văn thời cấp 3 với tôi. Đùm cơm gói gạo từ Tam Kỳ ra Đà Nẵng học. Phượng sau vào Sư phạm, tôi Tổng hợp, cùng Văn, cùng Huế. Thời ấy, Trương Duy Nhất đồng môn với tôi, học trên tôi ba lớp. Cùng cảnh cha Trung mẹ Bắc, cùng được sinh ra ở Hà Nội...
Rồi chẳng hẹn mà gặp, tôi và Phượng ra trường cùng đi làm ở báo Công an Quảng Nam - Đà Nẵng. Nơi Trương Duy Nhất đã là một cây bút điều tra cự phách trước đó mấy năm.
Dù là báo ngành, nhưng từ những năm 80', báo CA QN-ĐN lừng lẫy cả nước, phát hành mỗi số 150-200 ngàn tờ. Những tờ báo "lớn" bây giờ thời ấy còn chưa "có số"! Nên hầu hết những người trẻ có chí hướng làm báo thực sự thời ấy đều đầu quân cho báo Công an QN-ĐN. Dù chỉ là hợp đồng công việc, đứng ngoài ngành…
Cây phóng sự, điều tra đúng nghĩa
Trương Duy Nhất thời ấy là cây phóng sự, điều tra đúng nghĩa. Những đề tài gai góc, đụng chạm, những vùng đất xa xôi, hóc hiểm đến mấy Nhất đều bươn đến, đều xông vào. Và làm gọn ơ, giòn giã. Nhất rất ít khi gõ bài bằng máy đánh chữ, mà chỉ viết tay. Sau nhiều trận say nhào đầu, anh em gục hết, là lúc Nhất ngồi dậy viết bài (thời ấy Nhất và nhiều anh em trong báo quê Quảng Nam, chưa có nhà riêng, nên đêm đến đều ngủ hết trên cái bàn họp).
Tôi thời ấy một dạo kiêm thêm công việc biên tập, nhiều bữa ôm một đống giấy loại A4 dày trục, đen xỉn mà Nhất đã viết "bài" đến mấy kỳ vào đấy, mà quáng gà không biết sắp xếp trước sau thế nào, dịch chữ ra sao.
Khẩu khí "ầm ào" và quyết liệt của Nhất thực ra không phải bị ảnh hưởng bởi nghề báo, mà đã có từ thời sinh viên. Ở Nhất có một chất "điên" thật rõ rệt. Rất nhiều đêm ở cư xá 27 Nguyễn Huệ (Huế), tôi và lũ bạn mất ngủ với Nhất. Đó là mỗi lần nhậu say về, anh chàng lại ôm cây ghita ra ngồi trên cái tựa lưng ghế đá dưới gốc bàng trước cửa phòng phừng phừng đàn hát.
Cứ một điệp khúc "Bởi ta điên nên người đi - Bởi ta điên nên người quên -Bởi ta điên nên người ta bỏ ta mất rồi…". Hát đến sáng.
Nhất sống ngang tàng, và rất phóng khoáng. Nhớ thời làm báo đói rách có lần buổi chiều mấy anh em thiếu rượu, hết tiền, ứng nhuận bút cũng không được nữa. Nhất bèn "lôi cổ" chiếc Honda 67 - vật cưỡi kiếm cơm duy nhất của mình đem bán được đâu gần bốn chỉ vàng. Rồi kéo anh em đi nhậu thâu đêm khắp quán xá cả "3 vùng chiến thuật" (ba quận) của Đà Nẵng cho đến hết sạch cái xe. Dù không biết sẽ về nhà bằng gì, mai lấy gì đi làm…
Sau này rã ra mỗi đứa một báo, tôi và Nhất cũng bao phen cùng nhau "chiến đấu" khắp dải miền Trung, trong những vụ điều tra hóc búa. Cho đến thời điểm sau 2004, tôi gác bút điều tra. Bởi tôi nhận ra rằng, thời của "đánh đấm" , "đấu tranh chống tiêu cực" vụ này, vụ kia đã qua rồi. Trước kia, một vụ tiêu cực thường chỉ vài ba bị cáo ra tòa.
Còn về sau này, dắt dây hầu tòa là hàng trăm vị, đủ mọi tầm cấp, chức vụ, cơ quan đoàn thể. Thời của vô vàn "nhóm lợi ích", nhà báo có vô tư "đấu tranh chống tham nhũng" đến đâu, thì cũng vô tình "tiếp tay" cho phe này, phe kia mà thôi. Sự phức tạp mà nhà báo nào cũng đều có thể thấy rõ. Tôi chọn mảng riêng cho ngòi bút của mình.
Và từ đó cũng chỉ phản biện, điều tra những vụ việc liên quan đến xâm hại các di sản thiên nhiên, di sản văn hóa, lịch sử, và những trường hợp oan khuất. Đây tất nhiên là cách chọn lựa làm nghề của riêng cá nhân tôi. Đúng hay sai, chuẩn hay không là tùy vào cách nghĩ của mỗi người.
Cũng như trường hợp Trương Duy Nhất, mỗi người trong mối tương quan riêng sẽ có những góc nhìn, những cách đánh giá khác nhau.
Tất nhiên mỗi chúng ta không thể nghĩ thay, sống thay cho người khác được.
Giờ đây, tôi chỉ còn biết cầu mong cho Nhất bình an giữa dông bão lại ập đến. Mong cho mẹ con Phượng thêm một lần nữa vững vàng không gục ngã…
