Năm cụm núi nói đến trong bài hát là núi Ngũ Hành Sơn giáp ranh Đà Nẵng – Hội An ngày nay. Người thương binh trở về chỉ còn một bàn tay, được ví như nỗi đau của một người xứ Quảng nhìn lại quê mình không còn ngọn núi quen thuộc. Năm ngón tay để lại ở chiến trường, là câu chuyện của người lính trẻ, nhưng đó cũng nỗi niềm của một dân tộc phải trải qua bao nhiêu ách nạn. Trái Nam Trân trong bài hát, là cách gọi trái bòn bon, vốn là thắc mắc của nhiều người sống ngoài miền Trung. Hiện nay gần như tên gọi này mất hẳn.

Mùa hè 1972, người ta gọi đó là mùa hè đỏ lửa. Đỏ lửa là bởi sự nóng bức của thiên nhiên, cộng thêm súng đạn bay khắp nơi trong một cuộc tương tàn nhân danh giải phóng của chủ nghĩa cộng sản. Không có số liệu chính xác nào nói về thương vong của cả hai bên ở đồi Charlie, nhưng dựa trên phần sử liệu được công bố thì phía Việt Nam Cộng Hòa có tiểu đoàn 11 Song kiếm Trấn ải (tạm tính khoảng hơn 600 người) đối đầu với quân của sư đoàn 320 Bắc Việt (tạm tính khoảng gần hơn 7,000 người), chưa kể phía lực lượng Mặt trận Giải Phóng Miền Nam không được công bố, thì con số ít nhất thiệt mạng sau khi máy bay B-52 bỏ bom rải thảm tái chiếm, những thanh niên Việt Nam của cả hai bên thiệt mạng, ít ra cũng phải là 4,000 đến 5,000 người trong trận đó.

Nhưng Nick thì không. Đặc biệt sẽ càng không lâu hơn nữa, khi gần đây, có người đưa lên trên mạng các bức ảnh cho thấy ông đứng selfie cạnh tượng đồng của lãnh tụ lừng danh của đảng CSVN, ông Hồ Chí Minh. Dù có thể việc selfie đó chỉ nhằm làm trơn tru cho việc triển lãm ảnh chiến tranh Việt Nam của AP, cũng như việc ra sách của ông Nick trong nước. Chắc chắn trong các buổi ra sách, và ký tặng, ông Nick cũng sẽ không nói gì về sự thật sau bức ảnh của cô Kim Phúc, và cũng sẽ im lặng như một sự tán đồng với hệ thống truyên truyền Nhà nước rằng đó chính là bức ảnh tố cáo tội ác xâm lược của đế quốc Mỹ.

Cuộc trường chinh cắt gọt linh hồn chữ nghĩa chưa bao giờ thôi ám ảnh giới văn nghệ Việt Nam, sau nhiều thập niên. Nó không chỉ ám ảnh với người sáng tạo mà với cả một thể chế. Sau 45 năm chơi trò cút bắt, thậm chí là hình sự đối với âm nhạc miền Nam, lệnh tha bổng tương đối đã được ban hành cho bất kỳ ai muốn ca hát và biểu diễn – như một cách để giới kiểm duyệt tạm chấm dứt cuộc săn đuổi đầy mệt mỏi và vô nghĩa của mình sau bấy nhiều năm. Dù phải sửa một tên gọi trong toàn bộ bài viết thôi, ấy cũng có thể coi là một bước tiến vĩ đại của tư duy kiểm duyệt đã từng.

Chiều đó, rủ nó đi ăn hủ tíu, mới ngạc nhiên khi nghe nó từ chối “Con ăn chay mà chú”. Hóa ra nó ăn chay mấy tháng nay, để vái cho bà ngoại mau lành bệnh. Nó nói khi nào ngoại còn bệnh là nó còn ăn chay để cầu cho ngoại. “Nhiều lúc ngán quá, nhưng không dám bỏ chú, bởi vì lỡ vái cho ngoại rồi”, nó nhe răng cười. Lúc đó mới thấy thật ra bộ dạng chằng chịt của nó chỉ che con người thiệt, lành như đất. “Vậy chú với mày ăn chay, kể như cho chú vái ké mày, cho ngoại mau lành”, tôi nói vậy. Thằng nhỏ giương mắt nhìn rồi lại cười “Được không chú? Ăn chay không có ngon như ăn mặn đâu nghe”. Đi một vòng chợ, xách ba bốn món chay về ăn cơm. “Giống nhà hàng quá chừng đó chú. Mấy tháng nay con ăn chay toàn mì gói không hà, chú chơi sang thiệt”.

Không cần phải có một tôn giáo hay lý tưởng vĩ đại nào, chỉ cần một tấm lòng học làm người, biết thương nhớ mẹ cha, đã là một công dân tử tế trên nước Việt. “Con không cần phải khấn, vì hồn mẹ lúc nào cũng phảng phất bên con”. Thật ra, câu văn chỉ là một lời an ủi. Nhưng cảm động đến có thể rơi nước mắt. Lời dạy còn âm thầm nhắc rằng khi hành động bất kỳ điều gì, đều có một lương tâm truyền đời dõi theo và nhắc nhở. Nếu không có mẹ cha và người đi trước, thế hệ hôm nay dễ dàng trở thành hành động, suy nghĩ vô loài.

Tôi dặn anh em trong đoàn rằng chúng ta đi giúp đồng bào, chứ không phải là kẻ ban phát, nên hãy cảm ơn người đã nhận những gì chúng ta mang đến. Vì ngoài tấm lòng, chúng ta còn chuyển giúp của cải của người dân ở mọi nơi trong nước, cũng như của anh chị em cô bác ở Pháp, Mỹ, Úc... đến cho mọi người. "Cảm ơn cô", "cảm ơn cụ"... vang lên ở những nơi người dân bước ra. Có thể thấy rõ nhiều người đến nhận, có cả ngại ngần và có thể có cả mặc cảm. Nhưng khi được cảm ơn, họ nở nụ cười, thoạt đầu có chút ngượng nghịu nhưng rồi nhanh chóng gần gũi và đứng lại nắm tay nói huyên thuyên đủ chuyện. "Các bác ở miền Nam hiền quá, cho quà còn cám ơn", một bác đội nón lá, mặc áo mưa, hai tay xách quà, chân đi khập khiễng đứng lại nói. "Vui lắm, dân ở đây nhận tin được quà, hẹn nhau đi vui lắm". Một cô khác thì ghé vào nói, nhìn và giơ tay vẫy trước máy ghi hình.

Luật di trú chống đảng viên cộng sản chắc chắn không thể làm Trung Quốc sụp đổ, cũng không phải là thứ mà các đảng viên cộng sản như ở Việt Nam quá sợ hãi và từ bỏ đảng. Cần phải nhìn rõ rằng những tác động bên ngoài luôn tiếp sức cho các cuộc thay đổi trong quốc gia nhưng không phải là nguồn lực chính tác động. Luôn luôn, chính người dân trong nước mới là nguồn sức mạnh thật sự. Bối cảnh nhiều tuyên bố và nhiều dự luật gây nức lòng xuất hiện dễ tạo nên một lớp người hy vọng vào chuyện "sụp đổ cộng sản tự nhiên", và khoanh tay bàn tán, chờ thời. Thậm chí sinh ra các phong trào cực đoan khi nhìn thấy người đứng ở phía khác giấc mơ của mình. Và nếu chẳng may, khi đổi thay đến, Việt Nam thật sự bất hạnh khi có một lớp người quá lớn không muốn hành động, nhiều mộng mơ và chỉ bàn tán. E rằng khi ấy có dựng lên một nước Việt Nam, mong rằng tốt đẹp sẽ đến, cũng nhiêu khê.

Sống ở Hà Nội không ít lâu, ông nhận ra rằng cuộc cách mạng, mà ông mơ đến hoàn toàn khác với hiện thực. Từ việc ông chất vấn và phản biện rất nhiều vấn đề, cán bộ lãnh đạo trực tiếp đã xem ông là thành phần không thể cải tạo được, và giữ lại. Mãi cho đến sau năm 1975, thì ông mới tìm cách chạy được về Huế. Tại đây, dù được kèm cặp, “giáo dục” và nhắc nhở liên tục từ hai người là Nguyễn Khoa Điềm và Hoàng Phủ Ngọc Tường, nhà thơ Trần Vàng Sao vẫn cứ là thứ “chai lì tư tưởng” nên luôn bị dè chừng và bị công an theo dõi, đặc biệt vào thời điểm có những đổi mới về văn nghệ của đầu thập niên 90.

Tài liệu mật của ông Chu Đình Xương, Giám đốc Sở Công an Bắc Bộ ghi lại vào tháng 2/1983, cho thấy vì để cướp đất trong cuộc đại Cải cách miền Bắc xã hội chủ nghĩa, hàng ngàn cán bộ trung thành và sắt máu nhất đã được tập trung bí mật huấn luyện là phải thẳng tay, thậm chí với đồng chí của mình. Trong hồ sơ huấn luyện, Trung Ương còn hà hơi tiếp sức bằng khẳng định “Tất cả những chi bộ ở nông thôn đều là chi bộ của địch”. Trong số hơn 170.000 bị kết tội của cuộc Cải cách ruộng đất, thì có không ít các đảng viên, và đồng chí cũng đã bị xử bắn, hay tự sát… Ghê sợ nhất, là bất chấp thực tế, tất cả các thôn làng đều phải tìm ra cho đủ 5% số địa chủ theo chỉ tiêu từ Trung Ương giao.