Về những cái tên của ông Hồ trong từng thời kỳ (Kỳ 1/2)

Tôi thật vô cùng lúng túng khi muốn đề cập đến vấn đề này. Lúng túng đây không phải với bất cứ lý do nào khác ngoài điều suy nghĩ: Làm sao mà thống kê cho đủ, cho đúng số tên mà ông Hồ, một nhân vật lịch sử (đúng rồi) trong thế kỷ 20, người đã để lại rất nhiều tranh cãi cho đến nay mặc dầu ông đã chết từ lâu. Có người bạn nói với tôi ôi dào, ổng có bao tên thì mặc ổng, ổng đã vào quá vãng rồi, anh đếm làm gì, và để làm gì cho mệt xác? Để làm gì thì quả thật tôi cũng chưa tự trả lời được, nhưng một câu hỏi cứ lởn vởn trong đầu tôi: Cớ làm sao ông cứ phải thay tên đổi dạng nhiều như thế? Trong trí nhớ rất hạn hẹp của mình, có lẽ tôi chưa thấy một thám tử nào (người luôn phải ẩn dấu tung tích vì công việc), ngay cả trong tiểu thuyết cũng vậy, phải có nhiều cái tên như ổng! Mà nói cho cùng, những người làm việc như ông, các bạn bè cùng lứa với ông, ngay cả các bậc đàn anh của ông, các bậc thầy của ông nữa, nhiều người còn “hoành tráng” gấp bội ông, có ai phải dùng đến nhiều tên họ như vậy đâu? Vậy phải có một cái cớ chi chứ? Thôi, tôi tạm gác việc đi sâu trả lời câu tự vấn trên, hãy “đếm” để tìm đơn thuần về con số xem sao đã.

“Tác giả Douglas Pike trong quyển Khẩu Sử Về Người Mỹ ở Việt Nam 1945-1975 (An Oral History Of Americans In Vietnam 1945-1975) trang 95 đã viết Hồ Chí Minh đi khắp nơi với ít nhất 40 tên giả.

Tác giả Phạm Quang Trình, đã đọc hết tám ngàn trang của bộ Hồ Chí Minh Toàn Tập đồ sộ và cho biết Hồ Chí Minh đã dùng tới 30 bút hiệu khác nhau (quyển Chiến Đấu, trang 272). Nhưng theo tác giả Minh Võ thì chính Hồ Chí Minh tự nhận rằng việc có hơn một trăm tên giả là điều bình thường vì trong mọi tổ chức gián điệp quốc tế, các tên giả là vỏ bọc, là biện pháp an toàn (trích Hồ Chí Minh, Nhận Định Tổng Hợp, ¹trang 184)”. ² Còn “theo ông Antatoli Sokolov, “Bác là người có nhiều bí danh nhứt thế giới”: 145 bí danh và tên trong đó có đến 62 bí danh dùng để viết sách, báo ca tụng chính mình như Trần Dân Tiên, T. Lan…” ³Người viết chưa thể kể ra hết các tác gia khác, các nhà “Hồ Chí Minh học” khác, mới chỉ xin nêu danh bốn tác giả kể trên. Về “cái tên” của ông Hồ, theo tôi biết thì người tìm thấy nhiều nhất bảo 165, người ít nhất bảo 30. Còn tôi – kẻ ngoại đạo, chỉ đơn thuần xin làm một việc, cố “lần theo” bước đi của ông và xin liệt kê bước đầu về vấn đề này trong quá trình mò mẫm đọc mọi nguồn tài liệu mình có được. Và hẳn còn xa mới tới 2 con số kỷ lục 145, 165 vừa nêu trên, nhưng cứ xin bạo phổi kể ra đây để gửi đến Quý bạn đọc phán xét đúng sai, và cũng xin được các nhà nghiên cứu đàn anh đàn chị chỉ bảo – Nhân ngày sinh cũng không biết thật giả nốt năm nay (2009) của ổng.

* * *

- Khi nhỏ ông Hồ có tên: Nguyễn Sinh Cung hay Cuông, Côông, Côn, Coong (tuỳ cách phát âm của từng người, từng vùng) ⁴hay Bé Con. Đậu Tiểu học năm 17 tuổi, rồi vào học đệ nhất niên (tương đương lớp 6 ngày nay) trường Quốc học Huế, người bạn cùng lớp nói khi đó ông vẫn mang tên Cung.⁵

- Sau khi phải thôi học do một biến cố đến với người cha, ông vào phía Nam, đến Phan Thiết và tham gia giảng dạy Quốc ngữ và Pháp văn tại trường Dục Thanh (1910) mới thấy xuất hiện tên Nguyễn Tất Thành. ⁶Kể cả khi làm đơn xin vào học Trường Thuộc địa (École Coloniale) ngày “15 Septembre 1911” với lời hứa “Tôi ước mong trở nên hữu ích cho nước Pháp” (Je désirerais devenir utile à la France) cùng lời “thỉnh nguyện lòng hảo tâm của Ngài” ông cũng dùng tên này. ⁷Lá đơn này đã bị bác, làm tiêu tan ước vọng cháy bỏng của ông khi vừa bước chân đến xứ Fa-lăng-sa!

- Trên tầu xuất dương (cứu nước, hay cứu nhà? vì ông thân sinh vừa bị bãi nhiệm Tri huyện Bình Khê – Bình Định do để thuộc hạ đánh chết anh nông dân Tạ Đức Quang),⁸ làm bồi trên tàu Amiral Latouche-Tréville, từ ngày xuống tàu 5-6-1911 mang tên Nguyễn Văn Ba.⁹

- Trong thư gửi Khâm sứ Trung Kỳ để xin ban cho cha ông một việc làm và một thư khác xin Khâm sứ chuyển mandat 15 đồng bạc Đông Dương cho cha mình vì cha ông không thể nhận mandat trực tiếp được; ¹⁰ông ký Paul Thành (hay Paul Tatthanh). Ông “lắp” chữ Paul cho có vẻ... hoành tráng là mình đã vào làng Tây chăng? Cho quan Khâm sứ mủi lòng mà rủ lòng “từ bi” của Đức Quan Thế Âm Bồ Tát chăng?! Xin kính mời Quý bạn đọc đọc một đoạn ngắn trong lá thư thứ nhất vừa nói của “Paul Tất Thành” để biết “khẩu khí” của “ngài Paul” hồi đó:

“Tôi cầu mong Ngài vui lòng cho cha tôi được nhận một công việc như Thừa biện ở các Bộ, hoặc là Huấn đạo hay Giáo thụ để cha tôi sinh sống dưới sự quan tâm cao quí của Ngài.
Ký tên: Paul Tất Thành - New York, ngày 15 tháng 12 năm 1912

“Với hy vọng rằng lòng tốt của Ngài sẽ không từ chối lời yêu cầu của một người con chỉ còn biết dựa vào Ngài để làm nghĩa vụ của mình, xin Ngài Khâm sứ nhận những lời chào kính cẩn của người dân con và kẻ tuỳ thuộc chịu ơn của Ngài”.

Nguyên văn tiếng Pháp: “...J’ose même désirer vous prier de bien vouloir lui accorder un emploi comme Thừa biện des Bộ ou Huấn đạo, Giáo thụ, à fin qu’il puisse se gagner sa vie sous votre haute bien veillance. . ¹¹

“En espérant que votre bonté ne refuserait la demande d’un enfant qui, pour remplir son devoir, n’a l’appui que vous et en attendant votre réponse, veuillez agréer, Monsieur le Resident Supérieur, les respectueuses salutations de votre filial peuple et reconnaissant serviteur. “Paul Tất Thành - New York le 15 Décembre 1912”

- Khi bắt đầu quan tâm đến chính trị, mang tên Nguyễn Ái Quốc ở Pháp. “Nguyễn Ái Quốc (Nguyen le Patriote) là bút hiệu chung của bộ ba Phan Văn Trường, Nguyễn Thế Truyền và Nguyễn Tất Thành. Nguyễn là dòng họ đa số tại Việt Nam và Ái Quốc là phỏng theo tên Hội Những Người Việt Nam Yêu Nước (Groupe des Patriotes Annamites). Với bút hiệu này, họ đã viết những bài bình luận trên các báo của Đảng Xã Hội như Nhân Loại (L’Humanité), Dân Chúng (Le Populaire) v.v... Mặc dầu vậy, Hồ Chí Minh đã tự nhận mình là Nguyễn Ái Quốc”. ¹²

Viết về Hồ Chí Minh, khi còn là một sinh viên trẻ tại Australia, Phương Nam Đỗ Nam Hải cũng nói đến vấn đề này. Và còn nói có tới… 5 ông Nguyễn Ái Quốc kia, tạo nên “Nhóm ngũ long”, nghĩa là trong nhóm còn Nguyễn An Ninh và cả Phân Chu Trinh nữa. ¹³Về cái tên này, còn rất nhiều ý kiến của các tác giả khác. Nhưng do khuôn khổ bài này, người viết không thể dẫn tất cả ra ở đây được. Mong Quý bạn đọc cảm thông.

- Cũng vào thời gian đó, Hồ Chí Minh (lúc đó) còn dùng bút danh Nguyễn Ố Pháp. Vì sự quá khích nầy mà ông đã bị Jacques Doriot, người đồng đảng của ông trong Đảng Cộng Sản Pháp trách cứ.

- Tran Cheng hay Chen Vang/Wang. Với danh vị đảng viên của Đảng Cộng Sản Pháp và mang tên Nguyễn Ái Quốc, ông Hồ được đảng cử đi dự Đại Hội V của Đệ Tam Quốc Tế (Komintern) và được cấp 1.000 quan làm lộ phí (vào thời đó là một số tiền lớn, một sinh viên có thể sống trong 5 tháng). Sau một thời gian ngắn tạm trú ở Đức, “Hồ Chí Minh được Mạng lưới Quốc Tế Cộng Sản (QTCS) tại Berlin cung cấp cho ông giấy thông hành Nga với cái tên là Chen Vang” [để đi Mạc Tư Khoa],¹⁴ Giấy thông hành mang số 1829, đề ngày 16/06/1925 ¹⁵ đóng dấu toà đại sứ Nga tại Bá Linh, ghi: Chen Wang, sinh ngày 15/01/1895 tại Đông Dương, làm nghề thợ ảnh. (Nguyên văn: Chen Wang né le 15 Janvier 1895 à Indochine, profession: photographe).

- Miguel-Al-Kvak, tên diễn giả được giới thiệu (vào ngày thứ hai) đến từ Đông Dương ¹⁶ đọc lời chào mừng Hội Nghị Nông Dân Quốc Tế lần thứ nhất, được khai mạc tại cung Andreyev trong điện Kremlin ngày 10 tháng 10, 1923. Hội nghị đánh dấu sự ra đời của "Nông Dân Quốc Tế" hay còn gọi là Krestintern. Tại cuộc họp tiền hội nghị, Hồ được bầu vào Đoàn Chủ Tịch của Nông Dân Quốc Tế gồm mười một thành viên, cùng với một người Nhật tên Ken Hayasho. Khi trở lại Pháp vào tháng 7, 1927 QTCS trong chỉ thị (dài 2 trang) ngày 12 đã chỉ định "AK" (Ai Kvak, theo cách phát âm của Nga) phải giúp kích hoạt "những nhà cách mạng dân tộc trong số những người Đông Dương lưu vong (trước tiên tại Paris rồi toàn nước Pháp) bằng cách thiết lập một đội ngũ cộng sản cốt cán trong những phần tử này... "

- Lou: “… cuối cùng Hồ Chí Minh đã đến được Quảng Châu khoảng ngày 11 tháng 11, 1924. Khi ông báo cho một người bạn tại QTCS về chuyến đi của mình, ông nói là ông đang trọ tại nhà Đồng chí Borodin với hai hoặc ba đồng chí người Trung Quốc khác. Ông cho biết địa chỉ của mình là Lou, thuộc Văn Phòng ROSTA, Quảng Châu - Cơ Quan Điện Báo Nga”,¹⁷ tiền thân của thông tấn xã Tass. Tháng 8, 1924 ông Hồ được Đệ Tam Quốc Tế Cộng Sản giao cho chức vụ “Uỷ Viên Ban Phương Đông”, phụ trách Cục Phương Nam coi toàn vùng Đông Nam Á. Nhưng có tài liệu khác lại nói: Trong lá thư đầu tiên gửi cho Nông Dân Quốc Tế (từ TQ), ông yêu cầu họ tiếp tục giữ tên ông trong danh sách Chủ tịch đoàn hoặc nếu họ quyết định rút tên ông ra thì nên đưa ra lý do rằng ông bị bệnh - ông không muốn mọi người biết việc ông đã đến Quảng Châu vì ông đang sống bất hợp pháp tại đây. Vậy ta có thể khẳng định một cách chắc chắn là Hồ Chí Minh không được gửi đến Quảng Châu như một phụ tá trực tiếp hoặc thư ký cho Borodin như trong những giả thiết trước đây. “Riêng về phiên dịch cho Borodin (theo nghĩa toàn diện là viết và nói được tiếng Trung Quốc) thì không thể được vì chính Nguyễn Ái Quốc cho biết lúc bấy giờ anh “chỉ biết viết chứ không biết nói thứ tiếng này.”.¹⁸

- Tại Quảng Châu, "Hồ đã giả danh một nữ đảng viên Quốc Dân Đảng có tên là Loo Shing Yan để viết bài tường thuật về phong trào phụ nữ. Ông gửi kèm với một lá thư giới thiệu cho một tờ báo-thư phụ nữ. "Khi tôi còn làm việc tại QTCS", ông viết, "Tôi rất hân hạnh được hợp tác với quí báo. Hiện nay tôi mong muốn được tiếp tục hợp tác. Nhưng vì tôi đang hoạt động bất hợp pháp tại đây nên tôi sẽ gửi những bài báo dưới dạng "những lá thư từ Trung Quốc", và sẽ ký tên của một phụ nữ. Tôi cho rằng việc này sẽ giúp chúng giữ được tính nguyên thuỷ và đa dạng, và đồng thời cũng để bảo đảm bí mật cho tôi." ¹⁹

- Lý Thuỵ (Li Fui hoặc Li Suoi): “Vào đầu năm 1925, Thụ ²⁰đã tìm cách đánh động người Pháp rằng Hồ Chí Minh đã đến Trung Quốc dưới bí danh Lý Thụy”.²¹ Khi làm thư ký, thông ngôn cho Mikhail Borodin trưởng phái đoàn đại diện Liên Xô tại Quảng Châu. Thời gian này lấy Tăng Tuyết Minh (1926). ²²Tuy nhiên, người Nga trong phái đoàn thường gọi Nguyễn bằng bí danh Nilopski (Nilovskii). Cũng để che mắt mật thám Tây Phương, ông Hồ vẫn dùng tên Lou/Lu khi làm đặc phái viên của hãng Thông Tấn Nga Rosta (tiền thân của Tass, với lương 150 đôla/tháng, cũng đồng thời là một vỏ bọc để dễ bề hoạt động).

- Về sau, khi viết cho tờ Quảng Châu Báo bằng tiếng Anh, ông Hồ lấy bút danh Vương Sơn Nhi. Đối với người Việt, ông là Vương Sơn Nhi, hay Lão Vương. (Trong Hán tự, chữ Thụy (瑞) chiết tự ra thành ba chữ Vương, Sơn, và Nhi). Trong một buổi nói chuyện, ông Hưng Đình bạn tôi bảo: Ông Hồ dùng chữ Vương cũng “ghê” đấy, liệu sau khi thành công ông có xin Thiên triều tấn phong thành Annam quốc vương không? – muốn làm vua đây. Tôi bổ sung: Các ông làm cách mạng nhiều ông cũng nhiều “mơ mộng” lắm, chẳng hạn ông Hạ Bá Cang người Đáp Cầu, Bắc Ninh thì lấy bí danh là Hoàng Quốc Việt – vua nước Việt! Bạn tôi nói cũng chẳng có chi là quá đâu. Xin mời Quý bạn đọc đọc lại một bài thơ của ổng: “Trong tù khoan khoái giấc ban trưa / Một giấc miên man liền mấy giờ / Mơ thấy cưỡi rồng trên thượng giới / Tỉnh ra trong ngục vẫn nằm trơ”.²³ Giấc mơ “Cưỡi rồng” – làm Vua ám ảnh ông cả trong giấc ngủ ngày thì kinh khủng thật! Có lẽ đây cũng có thể là một minh chứng cho lòng dạ sắt đá của ông khi ông quyết đưa nền chuyên chính vô sản vào Việt Nam mà hệ lụy của nó đã quá rõ ràng thiết nghĩ người viết không cần phải kể lể ra đây.

Tên Vương được dùng lại khi Hồ về lại Việt Nam hoạt động sau khi rời khỏi Trung Quốc sau này. Có một điều lạ: “Cậu Công gặp lại cha ở một địa điểm kín ở Gia Định, trong một buổi, trước khi cậu xuống tàu đi xa. Dặn dò con xong ông Huy lặn sâu vào giữa vùng Đồng Tháp Mười, chẳng để lại dấu vết nào với người đời, rằng mình đã từng là một Phó bảng thứ thiệt, là ông Huyện Bình Khê…”; “…Ông Nguyễn Sinh Huy lặn lội đến vùng Cao Lãnh ngày nay thì dừng lại, ở nhờ một ngôi chùa. Nơi đây ông giấu biệt tông tích của mình, tự xưng là Cụ Vương, hành nghề bốc thuốc chữa bệnh.” ²⁴. Hai cha con 2 chân trời xa lắc cùng… xưng Vương! Có gì ẩn ý hay chỉ là môt sự trùng lặp ngẫu nhiên?

Khi viết cho tờ Quảng Châu Báo, ông còn dùng bút danh Trương Nhược Trừng.

- Lee: “Vào ngày 3 tháng 3 1927 Doriot, Hồ (ký tên là Lee) và Volin đại diện cho nhóm cố vấn Nga, đã thảo ra một bản ghi nhớ trong đó đồng ý cho "Lee" đệ trình một yêu cầu ngân sách cho QTCS, trong khi đó Doriot sẽ thảo Luận Cương cho Việt Nam Thanh Niên Cách Mạng Đảng cùng với nghị quyết hoạch định những công việc tương lai của tổ chức này.” Và, “Hồ đệ trình ngân sách của năm cho QTCS với tổng số là 40.000 đồng tiền Trung Quốc. Một nửa số tiền này sẽ dùng để trang trải chi phí đi lại và đào tạo tại Quảng Châu cho 100 học viên tương lai. Ngoài ra ông còn yêu cầu 1.500 đồng cho 10 tuyên truyền viên làm việc toàn thời gian trong một năm. Chi phí xuất bản, thông tin, thành lập một cửa tiệm nhỏ để làm vỏ bọc cho việc liên lạc chiếm hết 8.500 đồng. Chi phí vận chuyển 100 học viên khác đến học tại Hoàng Phố tốn khoảng 5.000 đồng nữa. Theo giải thích của Hồ trong ghi chú đính kèm thì Hoàng Phố đã hứa đào tạo 100 người này nếu chi phí đi lại của họ được lo liệu. 5.000 đồng còn lại được dự trữ cho những trường hợp bệnh tật hoặc cấp bách.” ²⁵Vậy sự “nhận tiền của nước ngoài” của ông Hồ như thế này thì lãnh đạo Bộ Công an VN hiện nay kết luận sao đây về ổng? Có phải đưa tên ông lên báo An ninh thủ đô, An ninh thế giới, Công an nhân dân… hay không?

- Vương Đạt Nhân, tên dùng trong một báo cáo trước đại hội đại biểu toàn quốc kỳ 2 Trung Quốc Quốc Dân Đảng về vấn đề giáo dục.²⁶ (Lúc đó chức vụ công khai của Hồ là thông dịch viên của ông Michael Borodin, cố vấn Nga bên cạnh chính phủ Quốc Dân Đảng của bác sĩ Tôn Dật Tiên).

- Với tên giả là Đào Cửu, Nguyễn Tất Thành xuất hiện lần đầu tiên tại vùng trung Xiêm La (Thái Lan) vào Thu năm 1928. Tại đây, công việc của ông lúc đầu gặp rất nhiều trở ngại, “chẳng hạn như bị mật thám theo dõi đến nỗi phải tạm thời cắt tóc… đi tu!”.²⁷ “Chúng ta biết thêm được hình ảnh “gầy gò” của Nguyễn – dưới bí danh Thầu Chín – bất ngờ xuất hiện ở Phi Chít (Trung bộ nước Xiêm ) rồi đi về Odon (Đông Bắc Xiêm) trong những buổi đọc báo, học tiếng Xiêm, lập tủ thuốc, diễn kịch (bài ca Đức Thánh Trần…) cuốc đất, vác gạch, dịch sách (ABC Cộng sản, Nhân loại tiến hoá sử)… hoà mình với quần chúng để vận động”.²⁸. Và, vì cửu = chín (9) nên có người nói tên ông lúc đó là Thầu Chín, hoặc Cha Chính. Chi Bộ Đảng Cộng Sản Xiêm thành lập tháng 4/1930 với phần đông là người Việt và Hoa. Đây là 1 công trạng của Hồ đối với với Đệ Tam Quốc Tế.

- Trong khi ở Xiêm, Hồ Chí Minh còn dùng một tên giả khác là Mai Pín Thầu.

- Tháng giêng 1930, Nguyễn Tất Thành về lại Hương Cảng, với tên Victor Nguyễn Ái Quốc,²⁹ hay đơn giản hơn là Victor, nhận nhiệm vụ của Cục Phương Đông thống nhất 3 đảng cộng sản Đông Dương với những cương lĩnh mới, nhưng vẫn duy trì quyết nghị của Thanh Niên Cách Mạng Đồng Chí Hội trong đại hội năm 1929 là dốc toàn lực chống lại Việt Nam Quốc Dân Đảng bằng mọi cách.

(Xin xem tiếp Kỳ 2/2)

Nguyễn Hữu – Hà Nội
19/5/2009

---

¹ http://www.x-cafevn.org/forum/archive/index.php/index.php?t-6090.html

² Lễ tế cờ của Hồ Chí Minh, Viết tại Sydney, Úc Châu Mùa Xuân 2007, Nhóm Tâm Việt Sydney

³ Chân dung Bác Hồ, Song Nguyễn, http://www.ledinh.sitesled.com/Bai%20Le%20Dinh%20Song%20Nguyen.html

⁴ Hồ Chí Minh học Quốc học khi mô?, Hoàng Long Hải, http://www.hungviet.org/hoanglonghai/hoanglonghai1104.html

⁵ Hồ Chí Minh Và Hội Tam điểm hay Hồ Chí Minh con người xảo trá, Trần Gia Phụng, http://www.hungviet.org/trangiaphung/trangiaphung210607.html

⁶ như trên

⁷ http://www.hungviet.org/hcm/xinhoc.html

⁸ Góp ý với sử gia William J. Duiker về cuộc đời Hồ Chí Minh, Trần Viết Đại Hưng, http://www.hungviet.org/tranvietdaihung/tranvietdaihung140304.html

⁹ Huyền thoại về một người ra đi tìm đường cứu nước, Trần Gia Phụng - Toronto, Canada, http://phanchautrinhdanang.org/literature.html; hay chính “tác phẩm” được coi là tự truyện của ông: Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chú tịch, Trần Dân Tiên,

¹⁰ Từ Nguyễn Tất Thành đến Hồ Chí Minh, Lữ Phương, Chương 1, http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=9090&rb=08

¹¹ Lịch sử chọn đường vòng, Bùi Tín, http://vantuyen.net/index.php?view=story&subjectid=18088

¹² Giải tỏa huyền thoại Hồ Chí Minh, Luật sư Nguyễn Hữu Thống,

¹³ Viết Về Chủ Tịch Hồ Chí Minh, Phương Nam – Australia, Tháng 7 năm 2001, http://www.hungviet.org/hcm/phuongnamhcm0701.html

⁴ Hồ Chí Minh, những năm tháng chưa được biết đến, Chương 2, Sophie Quinn-Judge, http://www.x-cafevn.org/forum/showthread.php?t=8991&page=2

¹⁵ 1923 thì đúng hơn (?), vì Đại hội QTCS lần thứ 5 họp từ 17-6 đến 3-7-1924 – NST

¹⁶ Sophie Quinn-Judge, sđd, Chương 2.

¹⁷ như trên

¹⁸ Từ Nguyễn Tất Thành đến Hồ Chí Minh, Lữ Phương, Chương 3, http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=9090&rb=08

¹⁹ Sophie Quinn-Judge, sđd, Chương 3, http://www.x-cafevn.org/forum/showthread.php?t=8991&page=2

²⁰ Thụ đây là Lâm Đức Thụ, đ/c cùng thời với Hồ ở Trung Quốc. Sau khi cướp chính quyền năm 1945, tự nhiên Thụ bị bắn chết tại Thái Bình. Có người nói rằng do ông biết quá tường tận về nội bộ ĐCS nói chung và cá nhân Hồ nói riêng nên ông phải chết?!

²¹ Sophie Quinn-Judge, sđd, Chương 3.

²² Tăng Tuyết Minh, người vợ Trung Quốc của Nguyễn Ái Quốc, Hoàng Tranh http://www.hungviet.org/hcm/hoangtranh-minhthang.html
& Hồ Chí Minh và người vợ Trung Quốc Tăng Tuyết Minh của ông, Khổng Khả Lập - NST ghi phỏng theo lời khẩu dịch của ZYX, http://www.hungviet.org/hcm/nguyenvan310508.html

²³ Nhật ký trong tù, bài Ngọ (午) - Buổi trưa, bản dịch của Nam Trân, http://vnthuquan.net/truyen/truyen.aspx?tid=2qtqv3m3237n1nnn1ntn31n343tq83a3q3m3237nqn

²⁴ Chuyện ở sân sau: Về ông nội và người cha của Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trường Lam http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=10781&rb=0302

²⁵ Sophie Quinn-Judge, sđd, Chương 3.

²⁶ Nhóm Tâm Việt Sydney, bđd

²⁷ Từ Nguyễn Tất Thành đến Hồ Chí Minh, Lữ Phương, Chương 4, http://www.talawas.de/

²⁸ như trên

²⁹ Nhóm Tâm Việt Sydney, bđd