Trong các cuộc tranh luận về bầu cử Anh vào tháng 5 năm 2015, tôi thấy có một cái tên được nhắc đến là Sir Stafford Cripps. Ông là người trước cuộc bầu cử năm 1950 nêu ra vấn đề làm sao để chính phủ không bị tỏ ra là 'mua chuộc cử tri'.
Nhưng ở Việt Nam có lẽ không có nhiều người biết đây là vị luật sư cao cấp nhất của Anh, thành viên Viện Cơ Mật, hàm bộ trưởng, cũng chính là người đã quyết định thả Nguyễn Ái Quốc khỏi nhà tù ở Hong Kong.
Các tài liệu ở Việt Nam chủ yếu nhắc đến luật sư Anh Francis Loseby (1883-1967), người giúp Nguyễn Ái Quốc thoát khỏi thuộc địa Anh khi đó mà không rơi vào tay Pháp.
Vợ và con gái ông Loseby năm 1960 có sang Hà Nội thăm Hồ Chí Minh.
Trong các tài liệu đã đăng ở Việt Nam, gồm bài của Lady Borton, người ta còn nhắc đến có một trạng sư Anh nữa, Francis Jenkin (1883 - 1936), đại diện cho bị cáo trong vụ Tống Văn Sơ - một tên gọi của Hồ Chí Minh. Vụ án này tên là Sung Man Cho Vs. The Superintendent of Prisons, được xử trước tòa Hong Kong.
Theo luật Anh, ông Loseby là 'solicitor' tức luật sư đại diện cho thân chủ, còn ông Jenkins là 'barrister', trạng sư đại diện cho vụ việc trước tòa.
Nhưng người quan trọng nhất chính là Sir Stafford Cripps, quan chức Anh đã quyết định thả người bắt ở Hong Kong năm 1931 khi mang tấm hộ chiếu cấp tại Singapore ghi tên Tống Văn Sơ, quốc tịch Trung Hoa.
Hai ông luật sư Anh lập luận rằng các hoạt động của Tống Văn Sơ tại Hong Kong không có gì phương hại cho quyền lợi của Anh Quốc, và đề nghị toà bác bỏ đề nghị của Pháp muốn Anh trao nộp đối tượng 'hoạt động lật đổ' cho họ.
Bản thân bị cáo cũng gây ấn tượng tốt trước các quan tòa Anh vì nói tiếng Anh lưu loát và nhấn mạnh ông là một nhà hoạt động dân tộc và vì thế mà bị đã bị chính quyền Pháp kết án ở An Nam.
Năm 1929, tòa án ở Vinh đã kết án tử hình vắng mặt Nguyễn Ái Quốc và nếu bị giao cho Pháp, khả năng ông bị án chém là gần như chắc chắn.
Điều cần hỏi ngày nay là vì sao, khi vụ việc được chuyển lên đến Viện Cơ Mật tại Anh, Sir Richard Stafford Cripps (1889 -1952) ở cương vị quan chức pháp lý cao nhất của Đế quốc Anh khi đó đã có quyết định thuận lợi cho Tống Văn Sơ?
Tư tưởng thiên tả
Ở đây, tôi phải nói thêm về sự đa dạng và phức tạp của sinh hoạt chính trị, xã hội và tôn giáo của giới trí thức quý phái Anh Quốc để các bạn thấy động cơ của Sir Stafford Cripps trong quyết định cho thả Nguyễn Ái Quốc.
Sinh ra trong gia đình giàu có, ông Stafford Cripps học trường UCL (nay có khá nhiều sinh viên Việt Nam), ra làm trạng sư năm 1912 và tham gia bảo vệ nhiều vụ kiện cho Hội Hồng thập tự hồi Thế chiến 1, chủ yếu đại diện cho các bệnh nhân.
Nhưng ông cũng là luật sư được trả tiền cao nhất London và là một nhân vật sùng đạo.
Vừa tin theo các ý tưởng cải tạo xã hội kiểu Marxist, vừa vận động cho liên minh quốc tế các giáo hội Phúc Âm và Tin Lành nhằm cải tạo thế giới, ông cũng vào đảng Lao Động và là thành viên Hội Fabian, một nhóm cánh tả có ảnh hưởng trong giới trí thức Anh.
Khi được chính phủ phong vào chức 'Solicitor-General' tương đương với Trưởng Công tố Quốc gia ở các nước có thể chế cộng hòa như Hoa Kỳ, Pháp, ông cũng nhận tước hiệp sỹ và trở thành thành viên Viện Cơ Mật (Privy Council).
Đây là cơ quan tư vấn cho Hoàng gia mà ngày nay vẫn tồn tại, lo các việc liên quan đến hiến pháp như thay mặt Nữ Hoàng Anh phê chuẩn bản Hiến chương về đài BBC sau mỗi lần thông qua 10 năm một.
Nhưng vào thời còn Đế Chế Anh, Viện Cơ Mật còn là cấp tư pháp cao nhất xử các vụ phúc thẩm từ thuộc địa.
Ở cương vị đó, Sir Stafford Cripps đã nhận hồ sơ vụ Tống Văn Sơ từ Hong Kong và ra quyết định thả người này, hẳn vì các cảm tình với hoạt động của phe chống thuộc địa bên châu Á.
Hiện ta chưa rõ việc tiền bạc trả cho luật sư trong vụ Tống Văn Sơ ra sao nhưng theo tác giả Sophie Quinn-Judge, Cứu Tế Đỏ (International Red Aid) một tổ chức thiên tả đã bố trí để luật sư Anh, Frank Loseby đại diện cho thân chủ này.
Sau khi Viện Cơ Mật Anh đồng ý thả tự do cho Tống Văn Sơ, vấn đề của phe thiên tả quốc tế và luật sư Anh ở Hong Kong là làm sao cho thân chủ thoát hiểm khỏi Hong Kong.
Họ không muốn ông chịu số phận của Hồ Tùng Mậu và một số nhân vật cách mạng Việt Nam trước đó, bị trục xuất khỏi Hong Kong đến Thượng Hải và bị người Pháp cũng có tô giới nên bắt lại và tống về nhà tù ở Đông Dương.
Chiến lược bào chữa của họ là dùng một luật Anh, Deportation Ordinance, để lập luận tìm giải pháp cho Tống Văn Sơ được tùy chọn điểm đến khi rời Hong Kong.
Một mặt, chính quyền Hong Kong muốn trao nộp nhanh chóng người họ cho là 'kẻ xách động nguy hiểm' cho chính quyền Pháp.
Mặt khác, hồ sơ của Anh tại Hong Kong coi vụ việc này 'không quan trọng' và quan chức Bộ Thuộc địa Anh còn ghi chú ủng hộ quan điểm bảo vệ các quyền dân sự của bị cáo.
Theo tác giả Sophie Quinn-Judge, một quan chức Anh là Walter Wallis còn lập luận rằng trao Tống Văn Sơ cho Pháp thì chẳng khác nào 'tống cổ một người ủng hộ Nga hoàng về Liên Xô'.
Trong vụ việc kéo dài tới tận năm 1933, cuối cùng, Nguyễn Ái Quốc được luật sư Loseby giúp cải trang thành một thương nhân Trung Hoa và rời khỏi Hong Kong an toàn.
Người Anh với châu Á
Trong lần sang Hong Kong tháng Ba năm nay tôi có vào thăm Bảo tàng Tôn Trung Sơn và đọc thêm về giai đoạn các nhà cách mạng châu Á, gồm cả Hồ Chí Minh, được chính phủ Quốc dân Đảng hỗ trợ tại Nam Trung Quốc trong những năm 1920-1930.
Ở Trung Hoa hồi đó, ngoài các luật sư thiên tả ở Hong Kong, còn có những nhân vật người Anh khác có thể đã đóng vai trò ít ra là gián tiếp trong vụ Nguyễn Ái Quốc.
Ví dụ như đảng viên đảng Cộng sản Anh, George Hardy, người phụ trách Profintern tức cánh nghiệp đoàn của Quốc tế Cộng sản (Comintern).
Chính Văn phòng Viễn Đông tại Thượng Hải của Comintern và Profintern đã cung cấp ngân quỹ hàng năm cho các đảng phái, tổ chức của cộng sản Trung Quốc và Đông Dương hoạt động tại Nam Trung Hoa.
Nguyễn Ái Quốc đã 'thoát hiểm' trong bối cảnh đó nhưng ảnh hưởng của phe tả châu Âu vào chính trị toàn cầu còn kéo dài về sau.
Trong Thế Chiến 2, Thủ tướng Winston Churchill, lãnh đạo của Đảng Bảo thủ đã quyết định bổ nhiệm Sir Stafford Cripps làm đại sứ Vương Quốc Anh tại Moscow.
Điều thú vị về cách dụng nhân của Churchill là dù biết rõ Stafford Cripps 'thân cộng', ông coi đó lại càng hay vì đại sứ có thể nói chuyện dễ dàng với Stalin và duy trì mối quan hệ Đồng Minh chống Đức.
Năm 1942 ông Stafford Cripps về nước làm Chủ tịch khối nghị sỹ Hạ viện, được phong Bộ trưởng Quân khí chuyên lo chương trình đóng máy bay để gấp rút tăng cường cho không quân Hoàng gia Anh bị Luftwaffe tấn công.
Sau Thế Chiến, Stafford Cripps vẫn đóng vai trò quan trọng trong chính trường Anh và giữ chức Bộ trưởng Tài chính năm 1950.
Hôm 18/3/2015 nhắc lại câu nói của ông khi Bộ trưởng Tài chính đương nhiệm George Osborne tuyên bố trong luật ngân sách mới, những ai thu nhập dưới 11 nghìn bảng Anh một năm sẽ không phải đóng thuế thu nhập.
Phe đối lập coi đây là động tác 'mua phiếu' cho đảng Bảo thủ và nhắc lại phát biểu năm 1950 của Bộ trưởng Stafford Cripps yêu cầu Thủ tướng Clement Atlee không tuyên bố mở cuộc tổng tuyển cử trước khi ông công bố ngân sách quốc gia.
Ông Cripps muốn ngăn chặn tình trạng đảng của ông bị phê phán lợi dụng ngân sách có điều khoản tăng trợ cấp hoặc giảm thuế cho dân để mua chuộc cử tri.
Điều này cho thấy dù là người thiên tả, Sir Stafford Cripps có quan điểm ủng hộ quốc gia kháng chiến rõ ràng và cũng phân biệt việc đảng của ông với việc nước.
Ở Anh ngày nay, vụ án về Nguyễn Ái Quốc ở Hong Kong không phải là điều được được nói đến nhiều trong cuộc đời của Sir Stafford Cripps.
Nổi tiếng hơn cả là sự ủng hộ của ông cho nền độc lập của Ấn Độ.
Gần đây, nhân lễ khai trương bức tượng Mahatma Gandhi ở London báo Anh (14/03) lại nhắc đến phát biểu đầy ngưỡng mộ của ông về Gandhi, người đòi thực dân Anh phải cuốn cờ về nước.
Sir Stafford Cripps nói:
"Không có người nào trong thời đại chúng ta cho thấy mạnh mẽ và thuyết phục hơn Gandhi về sức mạnh của tinh thần vượt lên trên các giá trị vật chất."
Nguyễn Ái Quốc đã không may mắn có được các đối thủ như vậy.
Vào giai đoạn Việt Nam đấu tranh đòi độc lập 1945-1946, tính cố chấp của chính giới Pháp gồm cả phái de Gaulle và phe Xã hội mà ông từng là đảng viên đã góp phần đẩy Hồ Chí Minh và Việt Minh về phía Mao với các hệ luỵ cho quốc gia nhiều thập niên về sau.
Dù sao đi nữa, giai đoạn ngắn ngủi có liên quan đến các hoạt động của Nguyễn Ái Quốc với nước Anh cũng là điều đáng nhắc lại để ta biết rõ thêm về các nhân vật của một thời phức tạp về quyền lợi và tư tưởng ở đây mà Sir Stafford Cripps là một trong số đó.
Nguyễn Giang
Nguồn BBC
