Làm người là khó

Hồi ký Đoàn Duy Thành

Chương 1: Thời niên thiếu

Tôi sinh ngày 15-9-1929 ở thôn Tường Vu, xã Cộng Hòa, huyện Kim Thành, tỉnh Hải Dương. Giống như bao làng quê thuần nông của đồng bằng Bắc bộ, làng tôi có lũy tre xanh bao bọc, nổi lên tựa một hòn đảo nhỏ giữa biển lúa mênh mông. Làng tôi không lớn, nhưng tất cả, tất cả đều gắn bó với tôi rất thân thiết và sâu sắc trong thời thơ ấu và niên thiếu. Tôi thuộc từng nét mặt người, từng mái nhà, xóm ngõ, từng gốc cây, bờ ao, giếng nước... Sau này dù đi khắp nơi, mảnh đất chôn rau cắt rốn vẫn luôn hiện lên rõ nét trong tâm trí tôi với một nỗi nhớ da diết, cháy bỏng. Có một cây gạo cổ thụ cao vút, vượt khỏi những vồng tre giữa làng, mỗi độ xuân về nó đơm đầy hoa đỏ, rực rỡ giữa trời xanh. Cây gạo ấy đã như một biểu tượng của làng tôi. Những khi đi xa về gần, cứ chợt thấy bóng dáng cây gạo từ xa, lòng tôi lại bồi hồi xao xuyến. Kia, làng tôi kia rồi...Dưới lũy tre xanh, con đường làng hình thành tự nhiên từ những lối mòn ngoằn ngoèo, uốn lượn Khi trời mưa, đường trơn như đổ mỡ, lầy lội, bùn đất ngập ngang mắt cá chân. Một ngôi chùa nhỏ mái ngói rêu phong nằm cạnh đầu làng. Kỳ tuần rằm lễ tiết nào, mẹ tôi cũng đưa tôi lên chùa lễ Phật. Nhờ năng đi lễ mà từ bé tí tôi đã thuộc hết từng cầu đối chữ nho ở đó.

Dân làng tôi quanh năm đầu tắt mặt tối, chân lấm tay bùn nhưng vẫn thiếu đói, rau cháo đắp đổi. Trừ một vài nhà thuộc diện địa chủ, phú nông, có nhà ngói cây mít, còn hầu hết đều mái tranh vách đất, dột nát, tồi tàn. Tuy thế trong cái cộng đồng nhỏ bé dường như yên bình này, hàng ngày, hàng giờ vẫn diễn ra bao nhiêu chuyện, bao buồn vui theo dòng đời của một xã hội thu nhỏ, mà tôi sẽ kể sau.

Làng Tường Vu nối liền với làng Lai Khê, có đường quốc lộ số 5, có đường sắt Hà Nội - Hải Phòng đi qua, có cầu và ga Lai Khê. Kế tiếp là làng Thanh Liên, có trường tiểu học Pháp-việt (Ecole Primaire) mở từ những năm 1924, trước cả trường của huyện 4 năm.

Ba làng chúng tôi hợp thành một xã, ngày nay gọi là xã Cộng Hòa. Do vị trí địa lý thuận lợi như thế nên quê tôi dù nghèo vẫn phảng phát chút văn minh đô thị, văn minh công nghiệp, cũng như sự nhậy cảm chính trị với tình hình thời cuộc, tạo điều kiện cho dân làng sớm tiếp cận các phong trào cách mạng trong từng thời kỳ lịch sử đất nước. Trường tiểu học nơi tôi vỡ lòng có 2 cấp.

Mỗi cấp học trong 3 năm. Học xong 6 năm, nếu thi đỗ và đủ 16 tuổi sẽ được bổ nhiệm làm hương sư ở các làng khác, trình độ gọi vắn tắt là đã có bằng “Séc”[1] sau này ta dịch là “bằng sơ học bổ túc”, qui sang hệ giáo dục của ta tương đương lớp 4. Tuy nhiên sức học thực tế của những người có bằng “Séc” khá hơn lớp 4 hiện nay rất nhiều vì được học kỹ, học sâu, cả toán lẫn Pháp văn. Toán đã học đại số, ngoại ngữ thì những học sinh giỏi có thể giao tiếp, viết văn bằng tiếng Pháp được.

Cha mẹ tôi sinh cả thảy 10 lần, nhưng 6 người bị chết ngay từ nhỏ, còn lại hai trai, hai gái. Về kinh tế, gia đình tôi thuộc diện trung lưu. Xưa ông nội tôi dạy học ở nhà ông ngoại, dạy 2 con trai của gia đình ngoại học chữ Hán. Ông bà ngoại tôi cảm kích gả mẹ tôi cho con giai thầy đồ tức là bố tôi.

Ông bà ngoại còn cho bố mẹ tôi 3 mẫu ruộng (mỗi mẫu là 3.600 m2) làm vốn. Khi tôi còn nhỏ, gia đình có điều kiện cho tôi đi học cùng với người anh ruột, hơn tôi 3 tuổi, nhưng cùng học một lớp. Sau 3 năm học, hai anh em tôi đều đỗ lấy bằng “Sơ học yếu lược”. Thi chuyển cấp hai anh em cũng được lên. Nhưng mới học nửa học kỳ, gia đình tôi gặp tai biến: Bố tôi thua bạc, bị gia đình Trưởng Cơ (Cơ Ký), một thương gia kiêm địa chủ ở thành phố Hải Dương lừa, chiếm mất 3 mẫu ruộng. Kinh tế bị sa sút, bố mẹ tôi buộc phải chuyển chúng tôi về học Hán tự (chữ Nho) để giúp thêm gia đình cày cấy, chăn nuôi, khắc phục hoàn cảnh khó khăn.

Hàng ngày, buổi sáng chúng tôi học chữ Nho, chiều giúp đỡ gia đình chăn trâu, nuôi lợn, nấu cơm, tát nước và học cày bừa, cấy gặt. Ngày còn theo học tại trường, tôi học khá, lại chăm chỉ, lễ phép, quý mến bè bạn, học bạ luôn được phê: “hạnh kiểm tốt và rất tốt; thông minh và rất thông minh[2], bởi vậy các thầy giáo đều tiếc cho tôi.

Các thầy khuyên tôi mượn sách vở của người cậu họ và cháu họ để tiếp tục học thêm. Một vài tuần thầy giáo Nhất (thầy Phong - hiệu trưởng), và thầy giáo Nhì (Nguyễn Đình Tụng) cho phép tôi đến nhà để kèm cặp. Đặc biệt thầy giáo Tụng rất yêu quý tôi. Chính thầy giúp đỡ tôi giải 565 bài tính đố trong tập toán luyện thi sơ học yếu lược mà thầy là tác giả. Sách đã xuất bản vào cuối những năm 30 - 40 của thế kỷ 20, một cuốn sách được hầu hết thầy trò những lớp sơ đẳng năm thứ 3 các trường ưa chuộng, nhất là các tỉnh phía Bắc.

Thầy Tụng tham gia kháng chiến chống Pháp. Sau khi miền Bắc giải phóng, thầy về làm kế toán trưởng Trường Sư phạm miền núi, rồi được cử về làm cán bộ cải tạo công thương nghiệp ở thành phố Hải Phòng và được phân công về đơn vị tôi phụ trách. Thầy trò gặp nhau tay bắt mặt mừng, nhưng “Thầy vẫn là thầy, trò vẫn là trò”, tuy chức vụ nay đã khác xưa. Tôi lúc nào cũng giữ lễ độ như khi còn là đứa trò nhỏ, vẫn xưng “con” với thầy. Nhiều lần thầy bảo tôi: “Nay trò là thủ trưởng, thầy là cán bộ dưới quyền, xưng hô như vậy thầy thấy ngượng”. Tôi phải giải thích mãi. Nhiều ngày chủ nhật thầy không về ngôi nhà 222 Hàng Bột, Hà Nội, thầy lại nhà tôi ăn bữa cơm “rau mắm”, chia sẻ với chúng tôi hoàn cảnh kinh tế khó khăn lúc đó. Thầy trò lại được một dịp hàn huyên vui vẻ, ôn chuyện cũ. Cho đến năm 1982 thầy qua đời. Lúc đó tôi là Bí thư Thành uỷ Hải Phòng, tôi lên viếng Thầy với bao xúc động. Cả nhà, cụ bà và các em đều khóc. Ngày hôm đó thật là ngày đau buồn! Do xuất thân từ gia đình nhà nho nông dân yêu nước, nay lại trở về học chữ thánh hiền nhờ bác tôi và cha tôi dạy, được giáo dục theo “cửa Khổng, sân Trình” nên tôi thấm nhuần rất nhanh đạo đức Nho giáo. Để tôi có thêm ý thức về truyền thống gia đình, hai ông chú ruột con cụ nội tôi là cụ Đốc Khảm thường hay kể lại chuyện cụ tham gia phong trào Bãi Sậy, do chủ soái Nguyễn Thiện Thuật chỉ huy. Phó tướng thứ nhất kiêm Tham mưu trưởng là cụ Cử Đức. Chính cụ Cử từng ngồi dạy học ở nhà tôi 9 năm. Bên ngoài là dạy học, bên trong là chuẩn bị cho cuộc khởi nghĩa Bãi Sậy. Nhưng cuộc khởi nghĩa thất bại, các cơ sở ở Hưng yên bị phá gần hết, các cụ đều chuyển về nhà tôi ở Kim Thành với một số cơ sở ở Thanh Hà, ở Tứ Kỳ, cùng thuộc tỉnh Hải Dương. Mỗi khi có động, các cụ vượt sông Tường Vu, tức sông Rạng, sang Thanh Hà rồi đi Tứ Kỳ, tới một xã đảo trên sông Thái Bình ẩn náu. Nghe cha tôi kể lại, trước khi cụ Tán Thuật - Nguyễn Thiện Thuật - tránh nạn sang Trung Quốc, cụ đã lưu lại nhà tôi hơn một tháng. Trong thời kỳ cụ ở đây, sự canh gác vô cùng cẩn mật. Ông nội tôi vừa là nghĩa quân Bãi Sậy, vừa là học trò cụ Cử Đức, có trách nhiệm bảo vệ, cắt người canh gác từ đường số 5 và chung quanh nhà tôi. Đường số 5 nếu vạch thẳng vào nhà tôi như con đường ngày nay chỉ có 400m, nhưng trước đây do dân cư không có quy hoạch, đường sá xấu, nên đi vào nhà tôi phải mất cây số rưỡi. Sáng nào cụ Tán và cụ Cử cũng dậy rất sớm. Không có đồng hồ, các cụ dùng 3 nén hương đen, đốt hết là dậy, xem xét, nghe ngóng hiện tượng chim kêu, hót... để phán đoán tình hình. Có một buổi sớm tinh mơ, thấy con chim lợn kêu éc éc ba tiếng rồi bay đi, các cụ liền cho chuyển địa điểm ngay. Thuyền các cụ sang Thanh Hà thì khoảng tám, chín giờ hôm đó lính Tây cùng Tri huyện Kim Thành kéo đến khám nhà tôi. Chúng lục soát nhưng không bắt được tang vật. Bọn lính lấy cắp mất một ít đồ đạc vải vóc rồi bỏ đi.

Sau khi cụ Tán Thuật đã lánh nạn sang Trung quốc, cụ Cử Đức đã ổn định chỗ ở, cụ nội tôi - cụ Đốc Khảm, lên Huyện kiện về việc lính đến khám nhà ăn cắp tài sản. Quan Tri huyện hồi đó cùng đỗ cử nhân đồng khoa với cụ cử Đức (tôi quên tên ông ta) nên rất nể cụ đốc Khảm, đã đền bù chức “Phó tổng” cho một người con trai cụ Đốc. Quan điểm của các cụ tôi lại là học hành thành tài chỉ đi dạy học, làm thuốc cứu dân độ thế, chứ không làm bất cứ chức sắc gì để hợp tác với Pháp làm hại dân mình. Nhưng chức Phó tổng lúc đó cũng to, bỏ thì có người tiếc, nên các cụ bàn cứ để người cháu ngoại cụ Đốc, ông Nguyễn Văn Quốc, nhận chức đó, tạo thế hợp pháp che chở cho những người yêu nước và không được hà hiếp nhân dân.

Tôi học chữ nho gần 4 năm, học miệt mài. Cha tôi dạy: “Học phải như thiết như tha, như trác như ma, như nang huỳnh, như ánh tuyết” (có nghĩa học phải như mài, như dũa, như cắt, như cưa sắt, không có đèn dùng ánh sáng đom đóm, ánh trăng, ánh tuyết mà làm đèn học). Tôi thức khuya dạy sớm, nằm quỳ viết, hệt các nho sinh, sĩ tử ngày xưa. Nhờ dùi mài kinh sử, chẳng bao lâu tôi đã học hết Tứ thư, sang Ngũ kinh. Đặc biệt Kinh thi và Kinh Xuân thu (dạy cách trị quốc của phong kiến Trung Quốc) tôi phải nhập tâm rất kỹ. Do nỗi ấm ức vì không có điều kiện theo học quốc ngữ tại trường nên tôi dồn hết khát khao vào việc đèn sách tại nhà. Bởi vậy sự tiến bộ của tôi khiến mọi người ngạc nhiên. Nhưng cha tôi không mấy khi khen con trước mặt. Tôi chỉ nghe lỏm được một lần bác tôi, người cùng dạy dỗ tôi, nửa đùa nửa thật nói nhỏ với cha tôi:

- Tôi và chú đèn sách có dễ hơn hai chục năm, học qua các cụ Cử, cụ Tú, kể cả cụ Thủ Khoa Huân... nhưng xem ra ta sắp hết chữ dạy thằng bé. Đúng thế. Tôi thực sự lấy làm lạ thằng bé này![3]

Nghe vậy, cha tôi gạt đi. Người càng tỏ ra nghiêm khắc rèn cặp tôi hơn trước. Tôi còn nhớ có lần sau khi học xong hai quyển thuộc bộ sách Mạnh Tử, bác và cha tôi bắt tập làm câu đối. Bác tôi ra vế:

“Sự Tề hồ? sự Sở hồ? Đằng Văn chi vấn thậm nan” (thờ vua nước Tề hay thờ vua nước Sở, vua Đằng Văn Công hỏi rất khó trả lời).

Tôi đối lại:

“Vi Tướng dã! vi Quân dã! Thứ dân diệc do bình dị?” (làm tướng, hay làm vua, người dân cũng coi là dễ)

Bác tôi khuyên son tất cả, lại khen niêm luật đủ. Nhưng bác chê tôi không trích được điển tích. Quan trọng nhất là khẩu khí tôi coi thường nhà vua, lời lẽ ấy ngày trước thi viết có thể bị chém đầu như bỡn. Tôi thấy ngại, xin thôi không tập làm câu đối nữa, chỉ tập viết, làm vài bài thơ hoặc bài phú ngắn đưa trình bác tôi xem cho vui. Các bạn đồng học với tôi hàng ngày đọc thật to những sách Bắc sử, Minh tâm chính văn... (cách học ngày xưa bắt buộc phải gào toáng lên như vậy) Tôi có cái thú lắng nghe những tiếng ê a của họ rồi thuộc lúc nào không nhớ. Đối với tôi cũng là một trò chơi thôi. Ai ngờ đến nay đã hơn 60 năm, tôi vẫn còn thuộc lòng hàng trang những bài học cũ, nhất là những bài mang tính triết lý cao mà mình tâm đắc.

Đương nhiên những thể loại thơ Đường luật như “Thất ngôn bát cú” hoặc “Tứ tuyệt” bằng chữ Hán, tôi có thể làm trong mươi mười lăm phút. Khi cảm xúc dào dạt thì thơ cũng thấy hay hay, khi bị bắt buộc thì ý tứ cũng đủ, nhưng thường thôi, gọi là có! Ông nội tôi, cụ Khóa Thản, đã mất sớm trước khi tôi ra đời. Nghe cha tôi kể lại, cụ học giỏi, nhưng đi thi Hương ba, bốn bận chỉ đỗ đến “Nhị trường” vì “Phú” cụ kém. Ai đỗ “Tam Trường” thì giỏi là Cử nhân, trung bình là Tú tài. Cụ Khóa Thản dạy học ở nhiều nơi trong tỉnh, trong huyện. Học trò cụ khá đông. Cùng với số học trò cụ Đốc Khảm, thân sinh của cụ, cộng lại môn đồ hai cha con cụ có tới hàng trăm người. Tôi là cháu chắt nội các cụ, được thơm lây, đi đến đâu đều được trọng vọng, quí mến. Ngoài ra tôi có hai ông chú ruột là cụ khóa Đôi và cụ Lý Xá. Cụ Lý Xá chỉ là con nuôi cụ Đốc tôi, gọi cụ bằng chú rể. Cụ Lý Xá học hành rất sáng dạ nên sau cũng dạy học và làm thuốc, làm thầy địa lý, xem số tử vi. Có bận hai cụ đem lá số của tôi ra chấm, tam tắc khen tôi có số làm quan to. Cha tôi nghe thấy gạt đi, ý không muốn nhắc tới chuyện đó.

Cha tôi là người hiền lành, ít nói, sống thì trên kính dưới nhường, không to tiếng với ai. Đối với con cái cha rất hiền từ, dạy bảo nhỏ nhẹ. Mỗi khi anh em tôi sai quấy, ông chỉ tỏ vẻ khó chịu trên nét mặt, “chặc, chặc...” vài tiếng. Tuy cha không nói gì thêm, nhưng chúng tôi đều rất sợ và kính nể, cố không để cha phật lòng. Anh chị em tôi bảo ban nhau chăm học, chăm làm cho bố mẹ vui lòng, chỉ mong gia đình hòa thuận, êm ấm. Có điều cha tôi thích chơi tổ tôm. Ông có thể đánh bài thông hai ba ngày liền. Nhưng ông đánh rất thấp, mười lần thua đến chín. Rút cục ông thua nhiều, mắc nợ, phải gán ruộng... Lần ấy ông phải viết giấy tạm gán (đoản mại) 3 mẫu ruộng, nhưng họ lừa ông, bảo viết giấy bán đứt (đoạn mại), ông cũng nghe theo. Do đó gia đình tôi bị nhà tư sản kiêm địa chủ ở Hải Dương là Trường Cơ chiếm đoạt mất 3 mẫu ruộng kể trên. Gia đình khánh kiệt. Mẹ tôi tiếc của, khóc lóc không nguôi. Bà quyết định lên tận Hải Dương vạch mặt đôi co với vợ chồng Trưởng Cơ. Nhưng bà yếu thế chẳng làm gì được họ.

Đau khổ quá, khi trở về đến cầu Phú Lương bà định nhảy xuống sông Thái Bình tự vẫn. Lúc đó mẹ tôi đang mang thai em út tôi (cô Vinh, nay gần 70 tuổi). Nhìn xuống bụng, mẹ tôi thương con đứt ruột, đành gạt nước mắt trở về... Gia đình xúm vào khuyên can, an ủi mãi nên mẹ tôi mới từ bỏ ý định tự tử. Trong những năm vừa học Hán tự vừa tập làm nghề nông, từ cày bừa, cấy gặt, xay lúa giã gạo đến nghề mà nhiều người sợ mất vệ sinh không dám làm như gánh phân và rải phân “bắc” ra ruộng tôi đều làm cả. Năm 13 tuổi, tôi bàn với anh giai là Đoàn Hữu Hòe rằng phải thay đổi cách làm ăn mới mong khá được. Cau quá già cỗi, không ra quả phải phá bỏ. Ngoài đồng cấy một vụ lúa rồi trồng khoai lang nuôi lợn. Đan thuyền chở lúa không phải gánh, vừa nhẹ, vừa không mất tiền thuê. Tôi còn vận động anh rể đi cày cùng anh Hòe, thực sự làm ruộng, cấy thuê cho Trưởng Cơ. Hai em gái tôi cắt cỏ chăn trâu. Sau vài năm vất vả, kinh tế gia đình đã khá lên, nghĩa là đủ cơm ăn hai bữa sáng, trưa, tối nhịn. Những năm mất mùa, tháng ba ngày tám mới phải ăn bữa cơm bữa cháo. Tuy thế vẫn sướng hơn nhiều gia đình trong làng, họ chỉ ăn rau cháo, khoai lang, củ chuối... Có buổi tối bố mẹ tôi bắt học khuya, đói quá, anh em phải chia nhau đứa hái ngọn khoai, đứa sắp nồi nấu, nêm ít mắm muối, mỗi người một bát ăn cho ấm bụng rồi lại học. Sáng sớm đã phải dạy đọc bài cho bố tôi và bác tôi nghe, xong anh em chia nhau nấu cơm, nấu cám lợn... sau đó người đi học, người ra đồng, ai vào việc nấy. Cha tôi không làm chức sắc gì, nhưng vẫn được vì nể, bởi họ Đoàn cũng là họ lớn, cùng với họ Nguyễn chia nhau các ngôi thứ trong làng. Nếu hai họ không hòa thuận tất sinh ra mâu thuẫn, kiện cáo, đánh nhau, hằn thù liên miên, năm này qua năm khác... Chỉ đến Cách mạng tháng 8-1945 mới tạm chấm dứt hận thù giữa hai họ. Tôi là người góp phần quan trọng vào việc hòa giải từ ngày đó cho tới tận hôm nay... và mãi mãi mai sau... Về điều này có nhiều chuyện ly kỳ, thậm chí man rợ. Ông bác họ tôi làm Tiên chỉ (cụ Bá Xừ) cũng là thầy dạy chữ Nho cho tôi, ông kể: “Khi ông tranh nhau chức Lý trưởng cùng với người em con bà cô ruột là ông Bá Ngôi, do lòng căm ghét ông đã đi thuê một thích khách về giết em họ. Người thích khách ẩn ở nhà bố vợ ông Bá Xừ, nơi ông nội tôi ngồi dạy học. Do đó ông tôi phát hiện ra người thích khách. Ông tôi vội gọi ông Bá Xừ đến khuyên ngăn, giảng giải về đạo đức, nhân nghĩa ở đời. Rằng họ Đoàn chuyên làm điều thiện không làm điều ác, thất đức. Ông tôi là thầy dạy ông Bá Xừ nên lời khuyên can đó có kết quả. Ông Bá Xừ mới bỏ ý định giết ông Bá Ngôi. Tuy nhiên hai họ không hết kình địch nhau, vẫn tìm cách tiêu diệt nhau nếu có cơ hội”.

Lại năm 1940, chú họ tôi là Đoàn Hữu Lộng, vừa tham gia phong trào khởi nghĩa Bắc Sơn về nhà vào đêm 14-8 âm lịch, sáng hôm sau là ngày rằm tháng 8, ông đã bị tên Két-may, Chánh mật thám tỉnh Hải Dương cùng Tri huyện Kim Thành Phạm Gia Hệ đem một trung đội lính khố đỏ vừa Tây vừa ta về bao vây, bắt ông. Chúng còng tay ông, giải luôn lên tỉnh. Qua tin tức mật, được biết chính Chánh hội Hổ, con ông Bá Ngôi, báo cho viên cai trạm Bưu điện Lai Khê để y báo cho mật thám Hải Dương về bắt ông Lộng. Khi Cách tháng 8 thành công, ông Đoàn Hữu Bảy, em ruột ông Lộng, lúc này là cán bộ Việt Minh bị truy nã, dăm sáu năm không dám công khai về nhà. Ông Bảy có ý muốn trả thù ông Nguyễn Văn Hổ (Chánh hội Hổ). Tôi vội can ngăn. Trả thù sẽ khiến hận thù kéo dài mãi mãi, không bao giờ chấm dứt. May mà ông Bảy nghe lời tôi.

Cuối năm 1946 giặc Pháp trở lại chiếm đóng quê tôi. Trong một cuộc diệt tề phản động, ta bao vây bí mật bắt tên trùm phản động đầu sỏ đến đánh bạc tại nhà Chánh hội Hổ. Lúc đó ông Hổ đang đánh bạc cùng tên này. Một người cháu họ ông Hổ giương súng định bắn luôn ông ta. Tôi vội ngăn lại nên ông Hổ thóat chết. Từ đó ông Hổ theo hẳn Cách mạng, ra vùng tự do. Ông được học tập ít lâu rồi trở về hoạt động vùng tạm chiếm, trở thành Đảng viên, làm đến Bí thư chi bộ. Khi ông Hổ bị địch bắt, bị tra tấn, ông không khai, không hợp tác với địch. Ông được nhân dân và Đảng viên quê tôi tín nhiệm, sống trọn đời, hơn 80 tuổi mới mất. Con cái ông sau này đều đi theo Cách mạng đến cùng và đời sống cũng khá giả. Sinh thời ông hay kể lại chuyện cũ, nói rằng rất biết ơn tôi.

Có thể nói sự tranh giành quyền lực gay gắt giữa bọn kỳ hào lý dịch ở nông thôn hồi ấy, cảnh chèn ép lẫn nhau đến mức tàn khốc đã gây ấn tượng rất sâu sắc trong thời niên thiếu của tôi. Đặc biệt là việc nhà tôi cấy ruộng “tô” cho địa chủ Trưởng Cơ. Sau mỗi vụ, bà Trưởng Cơ cùng gia nhân đến thu tô từng nhà. Đó thật sự là một ngày khủng khiếp... Họ kéo tới hàng chục người, do viên đồ tể Tuần Ca cầm đầu. Họ bước vào, thấy chưa kịp mở cửa buồng cho họ xúc thóc ra đong, viên tuần Ca xông tới đạp tung cửa buồng. Trông mặt mũi ông ta thật hung bạo... Cả nhà tôi cùng khóc. Riêng bố tôi, ông ngồi im ở một góc giường, nhắm mắt suy nghĩ. Còn mẹ tôi vừa khóc, vừa giằng co với họ, cãi nhau chuyện đong đầy, đong vơi (lúc đó đâu có cân để cân thóc).

Không những thế, tôi còn bị địa chủ Trưởng Cơ nghi cho viết lên kho thóc nhà y ở thôn Thanh Liên, chửi y và ông chánh tổng H. Ông H là thông gia với y, nên một buổi sáng, tôi đi đến trường tiểu học Thanh Liên, bị ông H cùng với người đầy tớ túm áo, bắt vào nhà tra hỏi. Tôi hoàn toàn không làm việc này, bị oan ức, tôi kêu khóc rất to. Ba thầy giáo: Thầy Phong, Thầy Tụng, thầy Phi cùng đến can thiệp, và nói: “Cháu là học trò có hạnh kiểm tốt, không bao giờ viết bậy như vậy”. Ông H. vừa tức vừa thẹn thùng, tha tôi ra. Khi tôi đến trường, thầy Hiệu trưởng tỏ thái độ bực tức, nói trước học sinh: “Đồ bắt nạt trẻ con...” rồi thầy vẫy tay bảo tôi vào học... Đến nay tôi còn nhớ như in nét mặt, thái độ của thầy Phong - thầy Hiệu trưởng lúc đó, với tấm lòng cảm kích. Về quan hệ họ tộc, ông H., vợ ông với cha tôi là con cô con cậu ruột. Vợ ông là cháu ngoại cụ Đốc. Gia đình ông còn phải đóng giỗ Tết với gia đình tôi. Bởi vậy hôm sau mẹ tôi ra tận nhà ông Chánh H. trách móc ông gay gắt. Đến những năm 1944-1945 phong trào cách mạng đang lên, ông H. biết là làng tôi có Việt Minh bí mật, và hai ông Đoàn Hữu Lộng, Đoàn Hữu Bảy đã xuất hiện về làng công khai, nên ông H, lo xa. Ông hay đến nhà tôi chơi. Khi ông ta qua rẻo ruộng gặp tôi đang tát nước, làm ruộng... mặc dù tôi mới 14,15 tuổi nhưng đã lớn, ông dừng lại nói chuyện với tôi, khen ruộng này, ruộng kia lúa tốt, khen tôi học thông minh, hay làm và thân mật xưng “bác” với tôi. Ông nói “Bác sẽ làm mối cho cháu lấy H.”. Đó là con gái ông Giáo Q. em ruột ông H. Cô H. cùng học với tôi một lớp, sau cũng đi hoạt động cách mạng tích cực. Cô đẹp gái, nết na, đúng bản chất con nhà giáo, thuỳ mị dễ thương. Nhưng không may mẹ cô bị tai nạn giao thông, do ta đánh mìn đường 5 tàu đổ, cô phải trông nom đàn em nhỏ, không tiếp tục tham gia cách mạng được lâu dài... Cô cũng không đi lấy chồng, nay vẫn sống độc thân ở thành phố Hồ Chí Minh. Sau ngày thống nhất, cô H. ra Hà Nội, Hải Phòng thăm tôi mấy lần. Khi nhà tôi qua đời năm 1999, cô có viết cho tôi một lá thư dài, kể lại quãng đời của cô và lý do không đi lấy chồng. Còn giữa tôi và cô H. không có sự gặp gỡ hứa hẹn gì, nhưng trong lòng, theo ý riêng tôi thì hai người đều kính trọng nhau về phẩm chất và tình bạn học, bạn làm cách mạng.

Đối với ông Chánh H. Sau cách mạng tháng 8-1945, gia đình ông có nhiều người tham gia cách mạng và trưởng thành, tôi đối xử với ông đúng mực, không có hận thù gì để lại trong tôi. Kể cả con cái ông bà Trưởng Cơ khi cách mạng thành công, kháng chiến bùng nổ, chạy về làng tôi và sang huyện Thanh Hà tản cư, tôi đều thu nạp họ vào các đoàn thể quần chúng.

Từ những năm tôi mới 13-14 tuổi bố mẹ tôi đã ép lấy vợ. Bảo tôi lấy ai tôi cũng từ chối. Đến năm tôi 15-16 tuổi, gia đình đã đi hỏi vợ cho tôi tới 6,7 chỗ, nhưng tôi không ưng ai cả, cho là mình còn ít tuổi, còn ăn bám gia đình, chưa có khả năng tự lập để lấy vợ. Phong tục “tảo hôn” đã làm tôi rất phiền lòng. Anh Hòe lấy vợ từ năm 16 tuổi và đã có con. Trong làng vào độ tuổi tôi đều có gia đình cả, nên tôi cũng thấy lẻ loi, nhưng vẫn quyết tâm chưa lấy vợ. Có lần bị sức ép quá, tôi doạ nếu cứ tổ chức cưới, tôi sẽ tự tử. Từ đó cha mẹ tôi không dám ép nữa. Có ai nói tới việc này, cha mẹ tôi chỉ trả lời: “Tùy ý cháu...”

Trong những tháng năm như vậy, ông Đoàn Hữu Lộng đã mãn hạn tù, thường đến nhà tôi chơi, tuyên truyền về Cộng sản, về Việt Minh với cha tôi và anh em chúng tôi. Trong lúc suy nghĩ mông lung của tuổi đang lớn, tôi gặp rất nhiều xu hướng tư tưởng khác nhau của những người trong họ tác động. Ông anh Đoàn Hữu Xừ thì khuyên tôi cố gắng học hành để làm lý dịch. Sống ở làng, không có chân lý dịch dễ bị khinh rẻ. Rồi anh lấy việc ông Nguyễn Văn Hổ khi làm Chánh hội đã đến gọi cha tôi đi đắp đê vì không đủ thóc đóng cho làng. Chú họ cha tôi là cụ Lệ Tố (Đoàn Hữu Sóng) bảo cha tôi: “Lấy váy đàn bà mà mặc”. Cụ Lệ Tố đâu biết do lời nguyền từ thời cụ Tán, cụ Cử, cụ Đốc... “không hợp tác với thực dân Pháp”, nên tuy cha tôi là đại biểu họ Đoàn (gọi là tộc biểu) ông không chịu ra làm Chánh hội, mà ký cho ông Nguyễn Văn Hổ làm chức đó. Cụ Lệ Tố nói nặng lời như vậy, cha tôi chỉ lặng im, không nói lại gì cả. Lúc đó anh Đoàn Hữu Xừ thường tâm sự với tôi: “Làm Cách mạng mình không có tài, ra thành thị mình không có nghề, còn ở lại nông thôn thì phải làm chức lý dịch mới không bị chèn ép...”.

Đến năm 1944 cuối cùng anh Xừ cũng chạy được làm chức Phó lý. Sang năm 1945 Cách mạng tháng 8 bùng nổ, mọi chức sắc kỳ hào lý dịch làng Tường Vu đều bị xóa bỏ. Lúc đó anh Xừ nói với tôi:

- Tôi hơn chú hơn hai mươi tuổi, nhưng tôi dại hơn chú!

Đến năm 1987, anh ốm nặng, tôi đến thăm anh, anh Xừ lại nhắc:

- Khi ấy chú còn trẻ, nhưng chú thông minh và khôn hơn tôi nhiều!

Tôi chỉ cười trả lời anh:

- Anh theo thời, tôi gặp thời, chứ khôn thì chưa chắc ai đã khôn hơn ai.

Lúc đó tôi đang là Phó Thủ tướng. Anh vui vẻ bảo tôi:

- Không, chú thức thời, anh xu thời mới đúng!

Cả hai anh em cùng cười xoà. Ai ngờ tháng sau anh tôi qua đời. Anh thọ 80 tuổi.

---

Chương 2: Tham gia phong trào cách mạng và khởi nghĩa tháng 8 năm 1945

Trong những năm 1943-1944 phòng trào Việt Minh bí mật đã có cơ sở ở xã tôi. Ông Đoàn Hữu Lộng sau khi được tha từ Hoả Lò về, ông Đoàn Hữu Bẩy sau một thời gian bị truy nã, phải đi trốn tránh biệt tích, nay đã bí mật trở về xã hoạt động. Hai ông xây dựng được một vài cơ sở làông Đoàn Hữu Thụ, ông cụ Xu... ở Thanh Liên, anh Nguyễn Huy Hoàng tức Chương cũng được tha từ Hoả Lò về. Cụ Trần Cung, tức Giáo Cư, thỉnh thỏang cũng về ở nhàcụ Xu vàcon cụ làanh Xi để chỉ đạo phong trào.

Những năm tháng trước vàsau khi bị bắt, ông Đoàn Hữu Lộng thường xuyên đến nhàtôi vào buổi tối để nói chuyện về Chủ nghĩa cộng sản, về Việt Minh, về lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc. Có cả ông Ký Hãnh chú họ tôi cũng đến nghe. Nhiều bữa chúng tôi trao đổi trò chuyện đến 1, 2 giờ sáng hôm sau mới về.

Câu chuyện chủ yếu làThế chiến thứ II, Nhật xâm chiếm Đông Dương, Đức đánh Nga-Xô, mặt trận đồng minh đánh phát xít, các trận Đức tấn công Mát-cơ-va, Nhật đổ bộ lên Tân Gia Ba (Singapore)... Thế màđêm này qua đêm khác, khi ông Lộng kể, khi ông Bẩy kể, chỉ có uống nước chè tươi nhưng ai cũng say sưa nghe vàtrao đổi thâu đêm suốt sáng.

Hết kể chuyện mới, lại nói đến chuyện Đông Kinh Nghĩa Thục, phong trào khởi nghĩa Bãi Sậy-Hưng Yên; khởi nghĩa Yên Thế-Bắc Giang của cụ Đề Thám, rồi chuyện cụ Phan Chu Trinh, cụ Phan Bội Châu..., rồi lại đọc thơ của các cụ. Tôi còn nhớ mấy câu thơ kêu gọi nhân dân đứng dậy chống Pháp của cụ Phan Bội Châu màông Đoàn Hữu Bẩy hay đọc: “...Sống như thế sống để sống nhục, sống làm chi cho chật non sông. Thàrằng chết quách cho xong, cái thân nô lệ làm chi cho rầy...”. Tôi cũng thích đọc đoạn đó. Mẹ tôi bảo: “Thằng này chán đời hay sao màđọc câu ấy...”. Tôi đọc cả bài cho mẹ tôi nghe vànói của cụ Phan Bội Châu. Mẹ tôi bảo: “Thơ này của hội Trống, hội Kín đấy. Tây nó cấm, lý dịch họ nghe thấy báo Tây về bắt thì sao?”. Tôi bảo mẹ: “Bây giờ không sợ thằng Tây nữa. Nhật nó đánh cho Tây thua chạy hết rồi, chỉ còn Nhật đến bắt dân mình trồng đay, thu thóc thuế cao của dân để đánh nhau. Ta phải đánh Nhật thôi”. Mẹ tôi hỏi lấy gì màđánh? Tôi bảo có cụ Nguyễn Ái Quốc. Mẹ tôi lại hỏi, cụ Nguyễn Ái Quốc làai? Tôi trả lời: “Mai hỏi ông Lộng...”.

Trong những ngày đó tôi suy nghĩ rất nhiều vàrất thích nghe ông Lộng kể chuyện. Ông biết võ, nói chuyện rất vui, tuy học ít nhưng thông minh, biết làm thuốc bắc, đặc biệt làtư cách ông đàng hoàng, dễ gần. Tôi rất kính trọng ông. Nhất làhôm Rằm tháng 8 âm lịch 1940, khi tôi đi học về, gặp bọn mật thám Tây vàViên Tri huyện xích tay ông giải lên tỉnh, hai cổ tay bị xích, hai cánh tay bị trói, mặc cái quần trắng “xáo lòng” vàcái áo sơmi xanh, ông đi rất đàng hoàng. Theo thường lệ tôi cúi đầu chào ông, ông mỉm cười vàgật đầu. Tên Chánh mật thám Kétmay cũng gật đầu. Y tưởng chúng tôi chào y vày nói tiếng Việt ngọng nghịu: “Học trò tốt, tốt...”.

Năm 1944 mất mùa, lúa gặt về chẳng được mấy. Khi trả thóc tô cho địa chủ Trưởng Cơ, lại bị Lý trưởng Nguyễn Văn Gia kê man diện tích cho gia đình tôi phải đóng khống 1 tạ thóc (100 kg). Do đó gia đình đời sống khó khăn. Tôi nói chuyện này với ông Lộng. Ông Lộng bảo tôi viết đơn kiện Lý Gia lên Công sứ Hải Dương. Tôi viết đơn vàđưa mẹ tôi lên Tỉnh, đến dinh Công sứ. Lần đầu tiên tôi theo mẹ vào đấy, thấy mẹ phải bỏ một đồng Đông Dương cho viên Thư ký thường trực, ông ta mới đưa cho một con tem dán vào góc đơn.

Mẹ con tôi bước vào căn phòng rộng lớn, thấy viên công sứ Mát-xi-mi (Massimie) ngồi ở giữa, trước cái bàn lim rất to. Viên Công sứ nhận đơn, hỏi qua loa mấy câu, rồi bảo sẽ xét đơn. Mẹ con tôi đi ra thì gặp 2 người “ăn xin” đệ đơn vào. Viên công sứ hỏi: “ Ai xui chúng bay”. Hai người “ăn xin” nói: “không có ai xui cả. Vì đói quá đến xin quan lớn cấp cho ít tiền vàgạo”. Mát-ximi hất hàm đuổi về bảo quan lớn sẽ xét vàlệnh cho viên thư ký bóc con tem trả lại người thư ký bán tem ngồi ngoài, rồi lấy lại một đồng Đông Dương trả hai người “ăn xin”, không đóng dấu vào con tem như đơn kiện của mẹ tôi.

Hai mẹ con tôi ra về, tôi kể chuyện cử chỉ của công sứ Mát-xi-mi cho ông Lộng nghe. Ông bảo đó làcách mị dân của thực dân Pháp, bề ngoài tỏ vẻ lương thiện nhưng bên trong cực kỳ gian ác. Khi Nhật đảo chính, Mát-xi-mi bị Nhật bắt giam, đến cách mạng tháng 8-1945 ta tha hắn, hắn về Hải Phòng với thân phận làPháp kiều.

Tháng 12-1946 Pháp chiếm Hải Phòng, quả nhiên Mál-xi-mi được cử làm Đốc lý Hải Phòng vàđeo lon thiếu tá, tiếp tục đàn áp nhân dân ta. Còn Lý Gia không chịu trả lại nhàtôi một tạ thóc, màông ta trừ vào số thóc thuế vụ mùa sau vụ tháng 10 năm 1944. Hai ông Lộng vàBẩy rất quí tôi. Tuy ít tuổi nhưng trong những câu chuyện trao đổi tôi thường có những câu hỏi, những nhận xét sắc sảo được các ông cho làtinh ý. Do đó hai ông thường bảo tôi lại nhàchơi, giảng giải về nguyên nhân vì sao ta phải làm cách mạng phải đánh Nhật, Pháp, giành độc lập, không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ cho ngoại bang. Ông Lộng hiểu sâu, lại có văn hóa hơn ông Bẩy, được đào tạo qua nhàtù Hoả lò, được đồng chí Đặng Việt Châu giao công tác sau khi ra tù, nên ông phân tích có tình có lý, với giọng nói thuyết phục, ai nghe cũng thích, nhất làlớp thanh niên chúng tôi. Ông bảo muốn đánh được Nhật - Tây phải tổ chức nhau lại thành đoàn thể, đoàn kết muôn người như một, dưới sự lãnh đạo của Mặt trận Việt Minh do cụ Nguyễn Ái Quốc làlãnh tụ của Mặt trận. Sau đó ít lâu, thỉnh thỏang ông giao việc cho tôi, như đến nhàngười này, người khác, chuyển thư cho ông, đặc biệt làtheo rõi bọn Lý dịch trong làng xem họ có hành động ám hại hai ông không. Khi có cán bộ về làng, ông thường giao cho tôi canh gác. Nhất làkhi cụ Trần Cung về hoạt động, nghỉ tại nhàcụ Xi, ông bảo tôi:

“Có ông Giáo về chơi, cháu ra ngoài Lai Khê, tìm cách đến nhàcai trạm bưu điện Lý Đờn, ga Lai khê, xem có tin tức vàđộng tĩnh gì thì tìm mọi cách báo về cho chú biết”. Ông hướng dẫn, dặn dò tôi cách đi lại, vànhững ám hiệu cần thiết để thông tin nhanh về nhà. Tôi làm rất chu đáo nên ông đã giới thiệu tôi cho cụ Trần Cung biết. Đầu thập kỷ 40 của thế kỷ 20, quân Nhật sau khi chiếm Lạng Sơn, đổ bộ lên Hải Phòng qua đò Khuể, Kiến An, tấn công chiếm thành phố Hải Phòng. Nhật chỉ thả 3 quả bom rồi kéo bộ binh vào thành phố. Thực dân Pháp ngay lập tức đầu hàng, giao thành phố cho phát xít Nhật. Tôi nhớ lúc đó máy bay Nhật đã thả màn khói, khi khói tan thì rất nhiều hình máy bay trong khói hiện ra. Chúng thả từ Hải Phòng, các hình máy bay bằng khói bay tới Hải Dương. Chính mắt chúng tôi trông thấy hàng đàn máy bay rồi chốc lát tan biến. Bấy giờ chúng tôi mới biết làNhật tung hoả mù để doạ quân đội thực dân Pháp.

Sau khi chiếm Hải Phòng, bộ binh Nhật kéo từ Hải Phòng chiếm thành phố Hải Dương (thời thực dân xâm chiếm Hải Dương, thị xã cũng đã được gọi làthành phố như ngày nay). Từ Lạng Sơn quân Nhật kéo về chiếm HàNội. Dân ta từ đó một cổ hai tròng. Thực dân Pháp đầu hàng dâng nước ta cho Nhật, Nhật vẫn dựa vào chính quyền tay sai của Pháp vàdo Pháp điều khiển để bóc lột nhân dân ta. Chúng bắt người dân nhổ lúa trồng đay để làm nguyên liệu cho chiến tranh. M��-i nơi trồng đay chúng đều có một tên sĩ quan Nhật cùng với bọn kỳ hào, chánh phó tổng, thúc ép nhân dân trồng vàthu đay, để vào kho rồi chuyển đi.

Khu vực Lai Khê có viên trung uý Nhật tên làTrường Sơn cai quản với người vợ làgái điếm. Hắn chiếm một gian nhàcủa ông Khách Làm (Thịnh Phong) ở ga Lai Khê làm nơi ở vàlàm việc. Hàng ngày lý dịch các làng chung quanh phải đến báo cáo với y. Con vợ y môi son, má phấn, hét ra lửa. Các viên kỳ hào lý dịch gặp “thị” cúi đầu chào, thưa bẩm “bàlớn”, trông rất nhục nhã. Ông Đoàn Hữu Lộng, ông Bẩy, anh Hoàng... đem những hành động dã man của giặc Nhật, sự hèn nhát của bọn công sứ Pháp, lính Pháp để phân tích cho nhân dân biết, kích động nhân dân đứng dậy lật đổ cả Pháp vàNhật, giành độc lập cho Tổ quốc. Bất cứ một hành động xấu xa đê tiện nào của chúng đối với nhân dân ta đều được thu thập vàtruyền miệng trong nhân dân...

Phát xít Nhật chiếm đến đâu làđóng quân đến đó. Ga Lai Khê thuộc xã tôi có 3 tên lính Nhật gác; cầu Lai Vu có một trung đội. Khi máy bay đồng minh bắt đầu thả bom đánh phá cầu Lai Vu, phá đầu tầu xe lửa đậu ở ga Lai Khê thì nhân dân xã tôi lại phải gánh chịu hậu quả, một người chết vàmột số người bị thương. Ga Lai Khê bị phá, cầu Lai Vu bị đổ, Nhật bắt Pháp phải làm cầu tạm bằng g��-.

Máy bay của đồng minh bắt đầu oanh tạc Hải Phòng, Hải Dương. Chẳng mấy ngày chúng tôi không được xem máy bay đồng minh vàmáy bay Nhật đánh nhau bay qua làng tôi. Lúc đó hiểu biết quá kém, nên trên trời máy bay đánh nhau, chúng tôi ở dưới ngửa mặt lên xem, không những thế, còn reo hò nữa. Có lần tôi đang tát nước ở ruộng, máy bay “Đồng Minh” ném bom ga Lai Khê, văng cả mảnh bom xuống ao vàruộng, tôi còn nhặt mấy mảnh bom, cũng chẳng thấy sợ. Do không hiểu biết, chúng thả bom trên trời mặc chúng, mình cứ tát nước. Sau này mới được phổ biến lànó thả bom, mình phải nằm xuống...

Một hôm máy bay “Đồng Minh” thả bom ở Hải Phòng, trên đường bay về Côn Minh Trung Quốc, bị 4 máy bay khu trục của Nhật đuổi đánh. Chúng tôi được tận mắt nhìn chiếc máy bay thả bom to kếch sù, còn 4 máy bay Nhật nhỏ xíu như những con “nhạn” đánh nhau với “diều hâu”. Nhưng “diều hâu” bị thương, bay lướt qua xã tôi vàrơi xuống huyện Nam Sách, cách xã tôi khoảng 8 km. Hôm sau chúng tôi kéo nhau đi xem máy bay rơi. Lúc đó mới biết máy bay làthế nào. Sao nó to thế!

Người ước nó bằng cái đình, người bảo nó to bằng cái nhàg��- lim 5 gian... Nhân dân kéo nhau đi xem bàn tán, người ca ngợi “Đồng Minh”, người ca ngợi Nhật, đủ thứ luận điệu khác nhau. Nhưng từ khi Liên Xô tham chiến, chiều hướng dư luận ngả hẳn sang khen Đồng Minh giỏi, sẽ chiến thắng, còn phát xít Đức, Ý, Nhật sẽ thua.

Những hành động hung bạo ngông cuồng của phát xít Nhật dạo đó hay được bọn tay sai thổi phồng lên. Nào làquân Nhật hùng mạnh, chiến đấu gan dạ, đánh đâu được đấy... Trong một buổi nghe ông Lộng nói chuyện, tôi thắc mắc hỏi ông:

-Người ta bảo quân đội Nhật gan dạ, sao họ phải xích chân lính vào súng ở cầu Lai Vu kia?

Ông Lộng bảo:

-Họ tuyên truyền Võ sĩ đạo của Nhật dũng cảm, dám hy sinh liều chết để bảo vệ Nhật Hoàng, để nước “Mặt trời” sẽ không bao giờ lặn... làm được việc đó chỉ có một số ít người do cuồng tín, bị mê hoặc đến mông muội... Còn đã làngười ai không ham sống sợ chết? Cổ nhân có câu “Nhân giai uý tử cầu sinh”. Lính Nhật cũng sợ chết, vì họ chỉ làngười dân bị bắn đi lính, họ chẳng có lý tưởng gì. Nay cả sĩ quan lẫn binh lính Nhật đều bị xích chân vào c��- súng bắn máy bay làđể buộc họ phải bắn trả. Nếu sợ quá bỏ chạy không bắn thì máy bay Đồng minh sẽ bỏ bom chết hết. Nếu bắn mạnh còn có hy vọng máy bay mải tránh đạn, bỏ bom bị chệch, hoặc không dám đến gần cầu, họ có cơ may thóat chết.

Đó làlý do vì sao tụi Nhật phải xích chân lính vào c��- pháo bắn máy bay. Sau đó chúng tôi thỉnh thỏang lên Hải Dương, qua hai cầu Lai Vu vàPhú Lương, trông thấy các vị lính của “Thiên Hoàng” đầu đội mũ “đầu lốc”, mắt một mí, tay bưng cơm màchân vẫn bị xích, trông thảm hại, rất buồn cười...

Nạn đói khủng khiếp

Năm 1944 vàđầu năm 1945, khi Đại chiến Thế giới sắp kết thúc, phát xít Nhật vàthực dân Pháp càng tăng cường đàn áp, bóc lột nhân dân ta. Ruộng đất bị chiếm để trồng đay, diện tích cấy lúa còn rất ít, thóc thuế bị thu rất nặng, nên thóc dự trữ trong nông dân không có. Một số địa chủ đầu cơ ghìm thóc chờ giá cao mới bán, hơn nữa có bán ra nhân dân cũng không có tiền để đong.

Cuối năm 1944-1945 rét rất đậm, phá hoại nhiều hoa màu, ngô, khoai... không mọc lên được. Đến rau muống, rau má cũng bị tàn lụi. Đầu Xuân Ất Dậu (1945) bắt đầu thấy ăn mày, ăn xin khắp nơi đổ về ga Lai Khê, nằm rải rác dọc đường số 5 vàđường 186 từ ga đến nhàthương, đến trường Thanh Liên. Sau Tết âm lịch đã thỉnh thỏang có người chết đói nằm ở dọc đường. Nhưng đến tháng 2,3 âm lịch thì ăn mày kéo về càng đông vàngười chết đói càng ngày càng tăng, từ 3-4 người/ngày rồi lên 8-9 người/ngày. Sang đến cuối tháng 3 đầu tháng 4, có ngày lên đến hơn 10 người chết! Thật làkhủng khiếp! Trước tình hình đó, những cơ sở Việt Minh bí mật, dưới sự chỉ đạo của ông Lộng, ông Bẩy vàanh Hoàng đã vận động thanh niên cùng với chính quyền xã của Nhật-Pháp tổ chức đi chôn cất những người chết đói, vận động những người hảo tâm cho gạo, khoai, ngô, cám... rồi nấu cháo cứu những người còn sống... Có những cảnh chết đói tôi được chứng kiến đến nay nghĩ lại vẫn còn rùng rợn, rơi nước mắt: những em bé cứ ngậm nhay mãi vú mẹ, trong khi người mẹ đã chết từ bao giờ; hay cảnh con chết đói, bố đem con nấu cháo ăn ở Miễu Quỳnh (làng Quỳnh Khê). Khi Tri huyện Nguyễn Bích Liên bắt người bố giải về đến huyện thì người bố cũng lăn ra chết.

Lúc đó người chết thường hai ba ngày sau mới được chôn, hầu hết chỉ bó chiếu, chôn vài người một hố. Lại nhiều khi không thể dùng cuốc xẻng, gậy gộc để xúc họ vào chiếu được, phải dùng bằng tay, màlúc đó làm gì có găng tay, phải dùng tay mình kéo xác, bó chiếu, ghê rợn vô cùng. Xác họ rất lạnh, da ráp như da cóc, người mắt trợn ngược, người mồm méo xệch, người tay còn như sờ soạng chới với kêu cứu... Quần áo họ đều rách tả tơi để lộ hình hài những da cùng xương... Có trường hợp đang kéo chân thì chân rời thân thể luôn, lòng ruột tuột cả ra ngoài, bốc mùi hôi thối nồng nặc khiến mọi người đều ói mửa. Hàng ngày phải cắt cử luân phiên nhau, không ai có thể làm được liền hai ngày. Nhưng dù thế nào cũng phải có người làm nòng cốt. Tôi nhớ lúc đó anh Oản Con, người to béo, suốt ngày ngàngàhơi rượu, chẳng biết sợ làgì, cứ được ăn no uống say thì bất kể trường hợp nào anh cũng làm tất. Anh cứ vừa làm vừa chửi bọn Nhật- Pháp, bọn địa chủ bóc lột làm dân chết đói. Chửi chán, anh Oản Con quay ra cầu nguyện những người chết phù hộ anh sống lâu, giầu có, hứa sẽ cúng khấn những vong hồn chết đói tử tế. Anh chỉ vào mấy xác chị em gái, nói oang oang:

-Những cô nàng đẹp gái lắm đây. Thế màchết đói mới tội nghiệp. Nếu tao giàu, tao nuôi tất, lớn lấy làm vợ, bé nuôi làm con.
-Chỉ tại ông Giời không cho số tao giàu, tao phải đi chôn chúng mày. Phù hộ cho tao giàu đi, rồi kiếp sau ta gặp nhau.

Anh làm việc thiện màai cũng sợ, cũng muốn tránh. Nhưng anh mặc kệ, vẫn vừa làm, vừa tươi tỉnh động viên người khác: - Mình may không bị chết đói, còn sống đây. Nếu lỡ chết đói thì cũng như họ thôi. Việc gì phải sợ, cứ làm đi! Họ chết thế này thiêng lắm, sẽ phù hộ độ trì cho chúng ta giàu có, không bị chết đói như họ.

Rồi anh tu một hớp rượu, chai rượu luôn giắt ở thắt lưng, lại cười thản nhiên như không có chuyện gì xảy ra. Tuy anh hay chửi thề văng tục, nhưng lúc ấy ai cũng nể anh. Vì không có anh, lấy ai làm nòng cốt cho việc đại sự thê thảm đau lòng này? Đảo chính Nhật, Pháp vàphá kho thóc Trường Cơ để cứu đói

Sáng ngày 9-3-1945, nhân dân xã tôi xôn xao về việc Nhật đánh Pháp ở thành phố Hải Dương. Tin tức m��-i lúc một dồn dập. Ga Lai Khê có bưu điện nên tin tức lan ra rất nhanh. Những người từ Hải Dương, Hải Phòng, HàNội đi qua mang theo tin tức bốn phương đổ về. Nào tin tên công sứ Mat-ximi bị trói vàgiam ở đề lao Hải Dương; tên quan tư giám binh Tây bị Nhật mổ bụng, phơi xác giữa ngã tư thành phố; các quan ta quan tây chạy trốn như vịt... Nhân dân thành phố Hải dương rất hoang mang lo sợ, còn nhân dân ở nông thôn lắng nghe tin vàphấp phỏng chờ đợi một việc gì trọng đại sắp xảy ra, đâu đâu cũng xôn xao bàn tán.

Thế lànạn đói đã cướp đi 225 người xã tôi. Nếu kể cả người nơi khác đến thì cả xã Cộng Hòa nạn đói giết chết đi 538 sinh mạng, gần bằng một phần tư dân số xã. Có 17 gia đình chết đói cả nhà.

Đến một buổi sáng, lệnh phát ra từ đâu không rõ, ông Lộng, ông Bẩy, anh Hoàng... họp trao đổi ở Thanh Liên, rồi phổ biến cho mọi người đi phá kho thóc của địa chủ để cứu đói. Sáng sớm hôm đó, ông Lộng đi tắt qua nhàtôi, bảo tôi báo tin cho mọi người ra Thanh Liên, vào kho Trưởng Cơ lấy thóc. Rất nhanh, mọi người tập trung đi từng đoàn ra phá kho thóc. Người có thúng dùng thúng, có rổ rá dùng rổ rá. Có người cởi cả quần ra, túm hai ống lại, xúc thóc đổ vào rồi khóac lên vai chạy về nhà, mặc dù cởi truồng nhưng vừa cười vừa chạy hối hả để còn làm chuyến nữa... Đứng ngoài cổng kho thóc Trưởng Cơ, anh Hoàng, ông Bảy, m��-i người cầm một thanh kiếm Nhật, mặt sát khí đằng đằng. Bọn cường hào lý dịch, trương tuần, phu tuần không dám ho hoe gì... Đến khoảng 1 0 giờ sáng kho thóc bị lấy hết.

Nhân dân tỏa về các làng phá thêm một vài kho thóc của địa chủ nhỏ, như ở làng tôi phá thêm kho thóc của ông Hội Hiếu (phú nông) vàông chánh Hội Viên (địa chủ nhỏ). Nhờ số thóc lấy được, nạn đói đã kết thúc, mọi người có gạo ăn cầm cự cho đến vụ chiêm... Mấy hôm sau một trung đội lính Nhật về đóng ở ga Lai Khê vànhàthương Lai Khê. Viên Tri huyện thực tập Nguyễn Bích Liên có “trát” cho Chánh tổng Lai Vu, cùng với các lý trưởng các làng xung quanh phải truy nã những người phá kho thóc của Trưởng Cơ vàcác kho khác ở Tổng Lai Vu. Ông chánh tổng H. cùng các Lý trưởng, Trương tuần, Phu tuần đi nạt nộ một số người nghèo, còn anh Hoàng gọi ông chánh H. bằng bác ruột nên ông H. nể mặt. Ông Bẩy làngười cách mạng bị truy nã mới về công khai hoạt động nên ông H. cũng tránh đụng vào. Ông H. cho người xông vào nhàông Vệ Cần dùng kiếm chém một nhát vào cánh tay ông Cần chảy máu nhẹ vàtrói ông giải về Huyện, hôm sau huyện giải ông lên tỉnh, sau 3 ngày được tha về. Mọi người thấy khí thế của Việt Minh mạnh lên, chẳng ai dám bàn đến việc ai chỉ huy phá kho thóc Trưởng Cơ nữa...

Phong trào Việt Minh ở xã tôi ngày càng mở rộng, tuy tổ chức chưa chặt chẽ, nhưng việc tuyên truyền bằng miệng vàrải truyền đơn viết tay đã bắt đầu. Một áp phích viết tay dán giữa biển chỉ đường ra ga Lai Khê vào Đông Triều: “Chánh H., chú cháu Cửu D. vàcai Trạm coi chừng!” làm xôn xao cả khu vực. Trong lúc đó tin tức Việt Minh ở Đông Triều, Kinh Môn, Thanh Hàđã xử tử những tên cường hào gian ác, nên bọn lý dịch khu vực Tổng Lai Vu càng run sợ, co rúm lại... Thế giới đại chiến, tình hình quân Đồng Minh đang tiến công dồn dập các mặt trận. Đức, Ý, Nhật thua liểng xiểng. Chiến trường Nga - Đức, Hồng Quân thắng lớn, Việt Minh tuyên truyền rất mạnh cho chiến thắng của Nga. Nước Pháp được giải phóng, bọn tay sai Pháp lại ngo ngoe... Nhưng chúng cũng biết được quan thầy chúng hèn nhát như thế nào khi quân Đức tấn công, thống chế Pê-tanh đầu hàng nhục nhã phát xít Đức. Trong lúc phong trào Việt Minh vận động chống đói cho nhân dân thì bọn tay sai phát xít Nhật tuyên truyền thuyết “Đại Đông Á” làm cho một số người Việt Nam mơ hồ chạy theo Nhật. Chính phủ Trần Trọng Kim thân Nhật ra đời, họ cũng kêu gọi “Nhiễu điều phủ lấy giá gương”, bớt ăn để giúp đỡ người đang sắp chết, chết đói; chúng tuyên truyền sẽ chở gạo từ Nam bộ ra giúp dân nghèo chống đói. Nhưng đâu có thấy gì.

Khi lúa chiêm đã thu hoạch thì diện đói được thu hẹp. Không còn người chết đói, chỉ thỉnh thỏang có người “chết no”, vì một số người đói kéo dài, chỉ ăn rau má, “củ chóc” (loại củ ăn xong rất ngứa, như sắp bị xé tan cổ họng) nên khi có gạo chiêm mới ngon miệng, ăn quá bát, cứ sưng bụng hoặc đi ỉa lỏng màchết...

Mãi đến khi thu hoạch vụ chiêm gần xong, cả làng Tường Vu tôi mới nhận được 40 kg gạo mốc xanh từ miền Nam chuyển ra cứu tế cho nạn đói!

Nạn “hồng thủy” chưa từng có

Đúng như các cụ xưa thường nói: “phúc bất trùng lai, hoạ vô đơn chí” nghĩa là: “vận may không cùng đến một lúc, tai vạ không chỉ xảy ra một lần”, nạn chết đói vừa tạm thời kết thúc thì nạn vỡ đê làm lụt lớn cả đồng bằng Bắc bộ. Từ nhỏ đến lúc đó, tháng 6, 7-1945, tôi chưa thấy ở quê tôi trận lụt nào ghê sợ như vậy. Nước sông Thái Bình, sông Kinh Thầy lên rất to, tràn qua đường số 5, đường sắt, ào vào làng tôi. Nước chảy tràn vào nhàlàm cho thóc lúa mới thu hoạch ướt sũng, giường chiếu nổi lềnh bềnh, gàbay lên cây đ��-, chó mèo kêu thảm thiết. Tường nhàbằng đất bị ngấm nước, tã ra vàsụp đổ, khiến cho nhàkhông còn tường đỡ, ngả nghiêng xiêu vẹo. Mấy bố con tôi tập trung nhau chống nhà, làm sàn để chứa thóc gạo, thu dọn quần áo, dụng cụ gác lên cao. Gia đình nào cũng rất bận rộn, trẻ con kêu khóc, người lớn hối hả, nhànào lo việc nhàấy, chẳng ai cứu được ai! Trong lúc đó mẹ tôi dắt em gái út tôi còn bé, chạy ra khu “Đống Bài” lànơi cao nhất làng, tạm lánh nước lũ. Mẹ tôi vừa đi vừa niệm Phật, cầu trời khấn phật cho lai qua nạn khỏi trong trận “hồng thủy” nước chảy ngang trời này. Tôi vừa thương mẹ, thương em, nhưng bật cười vì thấy mẹ tôi quá mê tín. Bàtỏ ra chẳng lo lắng công việc màchỉ lo khấn trời phật. Hình như bànghĩ sau khi khấn vái xong nước sẽ rút xuống. Một tay dắt con còn bé, một tay mẹ tôi vái trời, miệng lẩm bẩm: “Lạy bốn phương trời, lạy mười phương phật, phù hộ độ trì cho chúng con...” Cứ nhắc đi nhắc lại cho đến khi tôi không còn nghe thấy tiếng bànữa...

Nước to, mưa lớn, nước rút không kịp, trong làng đi lại phải dùng thuyền. Trong nhànước dâng lên đến giường, rồi sát những mái nhàthấp. Mọi người đêm đến phải ra các gò đống cao để ngủ. Các cán bộ Việt Minh lúc đó tranh thủ đi tuyên truyền, vận động nhân dân giúp đỡ lẫn nhau thóat khỏi nạn lũ Nước tràn về sớm nên lúa mùa bị chết hết. Bởi vậy, nước rút đến đâu phải nhanh chóng cấy đến đấy cho kịp thời vụ. Nơi nào không cấy được thì trồng hoa màu để tránh nạn đói tháng 8.

Cán bộ Việt Minh rất hăng hái (nhất lànhững người mới được gia nhập) họ say sưa đi tuyên truyền, đôi khi còn tỏ ra hãnh diện vì công việc của mình. Nhật đang thua lớn, bọn tay sai, lý dịch lo sợ không dám hành động gì, đôi khi còn khúm núm trước những người họ nghi làViệt Minh bí mật. Ông Đoàn Hữu Thụ, người anh con ông bác của ông Lộng, rất hăng hái, đi đâu cũng tuyên truyền cho phong trào Việt Minh, lắm lúc ông còn nói “bốc” hơn cả sự thật, gặp ai cũng tuyên truyền về “nam nữ bình quyền”, về dân chủ. Một hôm tôi gặp ông, vì nước lũ ông không mặc quần đùi để tránh ướt quần, nhưng ông cởi quần dài khóac lên vai, rồi cứ đi tự nhiên như ch��- không người. Gặp một số người trong đó có cả đàn bà, con gái, ông quên, cứ đi đàng hoàng vàtuyên truyền Việt Minh cho mọi người nghe.

Tất cả tròn mắt kinh ngạc, nhất làmấy cô gái vừa ngượng vừa tủm tỉm cười. Vừa lúc tôi đi đến, lấy tay phát vào vai ông vàbảo: “chú mặc quần vào rồi hãy nói”. Ông quay lại tôi, tay sờ sờ, kêu “chết chửa”, vội mặc quần, rồi cười loe toét nói chữa thẹn: “Thời kỳ nam nữ bình quyền mà... “. Mọi người cười rộ lên, thông cảm với tính quá hăng hái của ông.

Khởi nghĩa cướp chính quyền huyện Kim Thành

Nước lụt vẫn chưa tiêu hết ra biển, mưa lại nhiều. Để giữ bí mật nơi họp hành của Việt Minh vẫn phải họp ở những đống cao vàhẻo lánh. Đống Cao, đống Lềnh thuộc làng Lai Khê, đống Vua Nước thuộc làng Thanh Liên lànhững ch��- để cho các tổ Việt Minh bí mật họp, chuẩn bị Tổng khởi nghĩa.

Tôi được ông Lộng giao cho phụ trách thanh niên. Tôi đi vận động được hơn 20 người. Đến ngày 1-7-1945 tôi được giao chính thức làm Bí thư thanh niên cứu quốc làng Tường Vu (gọi làlàng để phân biệt với xã mới sau cách mạng). Tôi họp anh em lại chia làm 5 tổ, rồi phân các tổ phát triển thêm hội viên, từ 16 tuổi trở lên đều được kết nạp vào đoàn. Nhiệm vụ của đoàn viên lúc đó làgiúp mọi gia đình khôi phục lại nhàcửa sau lũ lụt, học tập võ do ông Lộng huấn luyện, chuẩn bị quần chúng tham gia tổng khởi nghĩa cướp chính quyền xã vàhuyện.

Trong lúc chờ đợi ngày phát lệnh tổng khởi nghĩa, chúng tôi háo hức như ngày hội, đêm nào cũng ra đống Cao họp để nghe phổ biến tin tức chiến sự. Cán bộ từ đệ tứ chiến khu Đông Triều về báo tin cho biết Đông Triều đã cướp được chính quyền, Việt Minh đã xử tử một số tên tướng cướp. Khi nước lũ xảy ra bọn cướp đã cướp phá nhàbàcựu Hải làng Cam Đông, bắn chết một bạn học của tôi nên tôi càng phấn khởi trước việc làm của Việt Minh.

Tối ngày 15-8-1945, ông Lộng, ông Bẩy triệu tập chúng tôi họp, chuẩn bị lực lượng để sáng sớm ngày 16-8-1945 đi xuống huyện cướp chính quyền. Cả đêm chúng tôi không ngủ. Tôi thấy ông Bẩy, ông Lộng, ông Thụ, anh Hoàng, anh Phách, cùng anh Tiến, anh Khoảnh... ăn mặc gọn gàng, đeo kiếm Nhật trông thật oai hùng màmê. Anh Tiến, cai lính khố xanh giác ngộ theo ta từ lâu, còn mặc quần soóc, đeo khẩu súng lục, đi đi lại lại tỏ vẻ sốt ruột (anh Tiến nay làđại tá về hưu). Anh Khoảnh cũng vốn là“Đội Khoảnh”, đội khố đỏ trước đây, được tuyên truyền giác ngộ. Tập hợp lực lượng xong, chúng tôi bừng bừng khí thế, lên đường.

Đi đầu đoàn lực lượng võ trang khởi nghĩa có mấy khẩu súng bắn chim, còn toàn làgiáo mác, gậy gộc. Nam giới ăn mặc gọn gàng, nữ giới thắt lưng sang bên trái. Lờ mờ sáng đã tập trung ở miếu Quỳnh Khê, giáp huyện lỵ khoảng 2 km, rồi chia làm 2 ngả, ngả đi bộ từ ga Thái vào Bàng La (huyện lỵ lúc đó còn đóng ở Bàng La (ở gần ga Phú Thái); một cánh đi thuyền tắt qua chùa Muống (Dưỡng Mông). Lúc đó nước lũ còn lớn nên đi thuyền qua cánh đồng, vòng lên Bàng La rồi cả hai cánh cùng tiến vào huyện.

Anh Nguyễn Ngọc Phách gặp Tri huyện thực tập Nguyễn Bích Liên, tuyên bố: “Chính quyền Trần Trọng Kim do Nhật lập ra đã tan rã. Ông bàn giao dấu, ấn lại cho chúng tôi. Đại diện Tổng bộ Việt Minh sẽ tha thứ cho các ông. Ông phải tập hợp số lính khố đỏ vàlính lệ lại, giao nộp súng, bàn giao hồ sơ tài sản của huyện cho chúng tôi”. Tri huyện Nguyễn Bích Liên mặt tái, lời nói run run: “Thưa các ông tôi đã chuẩn bị sẵn sàng giao lại chính quyền cho Việt Minh”. Ông ta đang nói thì một ông giàmặc bộ quần áo lụa nâu, lom khom hai tay chắp trước ngực vái lia lịa các đồng chí đại diện Việt Minh vànói: “Tôi làcha ông Huyện, cháu nó ra trường đi thực tập tri huyện mới về được ít tháng, không dám làm việc gì trái với Việt Minh. Tôi cũng sợ cháu trẻ người non dạ, nên theo sát cháu để bảo ban, kẻo cháu còn điều gì sai sót. Thôi thì nếu cháu còn dại, xin các ông tha cho”. Anh Phách, anh Hoàng giải thích chính sách khoan hồng của Việt Minh cho cha con tri huyện nghe, hai cha con ông ta sung sướng, cảm ơn rối rít, rồi tri huyện Bích Liên hạ lệnh cho 5 lính “khố đỏ” gác huyện lỵ vàđám “lính lệ” xếp hàng trước “công đường” huyện quan, hạ súng nộp cho cách mạng.

Sau 3 ngày bàn giao xong, tri huyện Bích Liên xin về HàNội, ta cho người đưa gia đình ông ấy ra ga Phú Thái để lên tàu về HàNôi, chấm dứt cuộc đời mới ra làm quan của ông huyện trẻ. Còn viên Thừa phái vàtrợ tá tri huyện xin ở lại làm việc cho Việt Minh. Khi chiến tranh xảy ra họ bỏ đi tản cư, không theo cơ quan sơ tán sang Thanh Hà. Chính quyền cách mạng lâm thời mới thành lập, anh Nguyễn Ngọc Phách làm chủ tịch Uỷ ban Cách mạng lâm thời huyện Kim Thành, anh Vũ Viết Nhuận con bàHậu Khai, đại địa chủ làng Quỳnh khê làm uỷ viên tài chính, anh Nguyễn Quý Nỹ làm uỷ viên Thư ký, anh Phạm văn Khoảnh làm uỷ viên quân sự, anh Thái làm uỷ viên tư pháp. Còn anh Hoàng cùng anh Minh Thứ, anh Dị phụ trách bên huyện bộ Việt Minh, anh Minh Thứ phụ trách Đảng (anh Minh Thứ người làng Lan Can huyện Thanh HàlàTỉnh uỷ viên Hải Dương phụ trách huyện Kim Thành).

Trong lúc trăm công nghìn việc vào lúc mới khởi nghĩa, toàn làhọc sinh vàhương sư ra làm việc, vừa làm vừa học, rồi đâu cũng vào đấy cả, bộ máy dần dần ổn định. Cán bộ Việt Minh phân công nhau đi lập chính quyền các làng (xã cũ). Tôi được cử vào Ban chấp hành thanh niên cứu quốc huyện. Tuy tôi mới 16 tuổi nhưng người lớn, lại học sâu về chữ nho, nên nói năng ôn lồn lễ phép theo kiểu “nho giáo”, không “lấc cấc” như mấy anh bạn cũ của tôi thuần theo “tây học”, nên khi gặp may ông kỳ hào lý dịch, những người có học ít nhiều Hán tự, tôi dễ thuyết phục họ.

Đội ngũ cán bộ chính quyền mới vàcác đoàn thể Việt Minh huyện, trông đi trông lại hầu hết làngười tổng Lai Vu, còn 5 tổng dưới rất ít người tham gia, do đó cần mở rộng cán bộ các nơi tham gia vào Mặt trận, như anh Nguyễn Thượng Trình, tức Vũ Chính, tức Lê Răm, chủ tịch Uỷ ban lâm thời xã Bát Nạo lên làm cán bộ Việt Minh huyện, sau đó làm Bí thư huyện bộ Việt Minh vàBí thư huyện uỷ năm 1947-1948. Tôi được cử cùng mấy anh bạn học cũ ở trường Thanh Liên, vác cờ đỏ sao vàng đi về các làng thuộc tổng Lai Vu để thu bằng triện của tiên chỉ, lý trưởng vàthành lập các Uỷ ban cách mạng lâm thời. Bầu cử bằng cách giơ tay, hầu hết làdo người của các cơ sở Việt Minh tham gia Uỷ ban cách mạng lâm thời xã. Khi làm công tác tuyên truyền giải thể chính quyền cũ, thành lập chính quyền mới, nhiều viên lý trưởng, tiên chỉ cũng còn nuối tiếc quyền lực. Tuy sợ Việt Minh, nhưng cũng có người so sánh giữa cụ Hồ Chí Minh với ông Nguyễn Hải Thần, Vũ Hồng Khanh. Nhất làở những nơi có cơ sở của Quốc dân Đảng như xã Lai Vu, xã Thượng Vũ... nhiều người hỏi: “Chúng tôi làchánh phó tổng, Việt Minh có dùng chúng tôi không?”. Như ông phó tổng Cựa ở xã Thượng Vũ, tôi cùng học với con ông ta, ông biết tôi, nên tôi trả lời ông: “Việt Minh làmặt trận đoàn kết toàn dân, thu hút mọi người vào mặt trận. Người có tài được sử dụng, không kể quá khứ làm gì. Ông Phó tổng lànhànho học uyên thâm, màcụ chủ tịch Hồ Chí Minh làbậc hiền triết nho học, con cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, chắc chắn cụ Chủ tịch rất trọng người tài. Ông Phó tổng còn nhớ câu Khổng Tử đánh giá về Trọng Cung: “Lê ngưu chi tử tuynh thả dốc chứ?”. Ông tổng Cựa gật gù tán thưởng cho làchí lý. Đến khi Pháp chiếm đóng trở lại, ông bị Pháp ép ra làm chánh tổng, nhưng vẫn ủng hộ ta, không có hành động gì chống đối, giúp cán bộ qua lại công tác ở khu vực ông làm chánh tổng. Khi ta phá hết tề, tôi bảo ông ta đi xuống Hải Phòng màở, không nên ở quê nữa, ông ta nghe theo. Chính quyền mới thành lập ở huyện được 3,4 tháng thì xảy chuyện nội bộ lục đục, tranh giành quyền lực giữa hai ông cháu, anh Phách vàanh Hoàng (anh Hoàng gọi anh Phách bằng ông). Rồi anh Hoàng báo cáo lên tỉnh vàtrung ương rằng anh Phách khi học ở HàNội làngười của Việt Cách... Tỉnh cử đồng chí Trần Cung về giải quyết. Đồng chí Trần Cung cho bắt giam Nguyễn Ngọc Phách vàmột số người, giam ở chùa Muống (chùa Dưỡng Mông), cử anh Nguyễn Huy Hoàng lên làm chủ tịch Uỷ ban cách mạng lâm thời, cử anh Nguyễn Hải cán bộ tỉnh về làm Phó chủ tịch. Lúc đó tôi đã có cảm nghĩ rằng:

“Tham vọng đẩy con người vào vòng luẩn quẩn, đời này qua đời khác, khó có thể chấm dứt được “lòng tham không đáy” (nhân dục vô nhai). Nhưng tôi vẫn hy vọng nó sẽ giảm dần với chế độ mới. Anh Phách bất mãn, sau khi được tha về làng anh đi dạy học, đến 1950 thì bỏ vào vùng địch... nay sống ở Mỹ, thỉnh thỏang có về thăm quê hương. Sau khi đã lập xong chính quyền mới ở các làng (xã) tôi xin về xã hoạt động vàđược cử làm Bí thư xã bộ Việt Minh, cùng với chính quyền lo việc sản xuất, xóa nạn mù chữ, xây dựng các đoàn thể thanh niên, phụ nữ, thiếu nhi, lão thành...Chính quyền xã (làng) tôi do ông Đoàn Hữu Lộng làm chủ tịch, ông Đoàn Hữu Thụ làphó chủ tịch, ông Đoàn Hữu Bẩy làm uỷ viên... Công việc nói chung chạy đều. Những xích mích giữa hai họ Đoàn vàhọ Nguyễn đã dần dần được khắc phục, tuy chính quyền xã họ Đoàn nắm vai trò chủ chốt. Vì toàn lànhững người có thành tích cách mạng nên nhân dân ủng hộ, màhọ Nguyễn cũng nể phải đồng tình. Nạn đói được đẩy lùi, uy tín của cách mạng ngày càng tăng, nhân dân tham gia chống giặc đói, giặc dết, giặc ngoại xâm ngày càng mạnh mẽ.

Để chuẩn bị cho việc tổng tuyển cử, bầu cử ra Quốc hội đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa vàbầu cử Hội đồng nhân dân xã. Hội đồng nhân dân xã lúc đó được qui định làngười đại diện cho nhân dân đề bầu ra Uỷ ban hành chính huyện, vàUỷ ban hành chính xã. Quyền lực của Hội đồng nhân dân xã rất lớn, xã tôi lúc đó được chính phủ quyết định nhập 3 xã (làng) cũ thành liên xã Cộng hòa, gồm 3 xã cũ là: Tường Vu, Lai Khê, Thanh Liên. Sau bỏ 2 chữ “Liên xã” chỉ gọi làxã Cộng Hòa, cho đến cải cách ruộng đất đổi làxã Kim Liên. Nhưng khi sửa sai, nhân dân không tán thành tên mới màphải giữ lại tên cũ cho đến nay vẫn làxã “Cộng Hòa”, xã anh hùng lực lượng vũ trang thời kháng chiến chống thực dân Pháp.

Sau này, tôi có hỏi cụ Trần Cung, tại sao lại bắt giam anh Nguyễn Ngọc Phách. Cụ Trần Cung trả lời tôi: “Mình cũng làm quá tay! nhưng chỉ giam mấy tháng rồi tha ngay”. Rồi cụ Trần Cung hỏi tôi có biết Phách bây giờ ra sao không? Tôi trả lời, năm 1950 có nhận được một lá thư của Phách muốn xin về Hải Phòng công tác, rồi sau không nhận được tin tức gì cả. Đến khi thống nhất đất nước mới biết tin Phách đang dạy học ở Tây Ninh vàgia nhập đạo Cao Đài, mấy năm sau đi Mỹ, đã có lần về quê Kim Thành. Cụ Trần Cung tỏ vẻ suy nghĩ, nhưng không hỏi gì thêm.

Cuộc bầu cử Quốc hội khóa I vàbầu cử Hội đồng nhân dân đầu tiên

Ngày 6-1-1946 làngày Tổng tuyển cử đẩu tiên của nước Việt Nam dân chủ Cộng hòa trong tình hình chính trị cực kỳ phức tạp. Thực hiện chỉ thị của Tổng bộ Việt Minh về cuộc bầu cử, chính quyền lâm thời vàxã bộ Việt Minh được giao nhiệm vụ tuyên truyền để mọi người đi bầu theo phổ thông đầu phiếu, một việc rất mới mẻ. Ngay tên “Quốc hội” nghĩa làgì cũng phải lên tỉnh hoặc xuống huyện hỏi. Xã tôi ở giữa tỉnh vàhuyện, lên tỉnh còn gần hơn vàđường dễ đi hơn, nên vấn đề gì cán bộ không nắm được thì lên phòng thông tin tỉnh hỏi, sẽ được giải đáp chu đáo, về phổ biến lại cho nhân dân. Tỉnh Hải Dương lúc đó được bầu 13 đại biểu, hầu hết lànhân sĩ trí thức văn nghệ sĩ như cụ Phan Tất Tuân, nhàthơ Xuân Diệu, nhàgiáo Nguyễn Sinh Anh... Còn đảng viên chỉ có 3 đồng chí làVũ Duy Hiệu, Chủ tịch Uỷ ban cách mạng lâm thời tỉnh, đồng chí Nguyễn Công Hòa vàchị Bùi Thị Diệm, ba đồng chí này hiện cư trú ở HàNội tuổi đã vàgần 100 tuổi.

Trong lúc ta tuyên truyền bầu cử Quốc hội để thành lập chính phủ mới thay cho chính phủ lâm thời, Quốc Dân Đảng vàmột số đảng phái thân Pháp, Nhật ra sức xuyên tạc phá hoại bầu cử. Phố ga Lai Khê có chi bộ Quốc Dân Đảng, do một số đảng viên làkỳ hào lý dịch cũ vừa bị chính quyền cách mạng giải tán, như Lý Tán xã Lai Vu, Lý Đờn, Chương Bạ Hiệu ở Lai Khê, cựu Nhạn ở Thượng Vũ (Cựu Nhạn làtay hai mang, vừa làm cán bộ Việt Minh vừa theo Quốc Dân Đảng, khi kháng chiến bùng nổ thì y theo Tây vàbị chết do chúng bắn lẫn nhau). Trụ sở chúng treo cờ Tưởng Giới Thạch, Trung Quốc, hàng ngày bắc loa tuyên truyền nói xấu Việt Minh, nói xấu xuyên tạc Bác Hồ... Chúng tôi cảnh cáo chúng không nghe, sau phải cấm chủ nhàlàông Làm (Thịnh Phong) Hoa kiều cư trú ở ga Lai Khê, buôn bán gạo đã mấy đời, nên ông này không cho chúng kéo cờ vàbắc loa tuyên truyền xuyên tạc nữa. Do đó cuộc bầu cử ở quê tôi nói chung suôn sẻ vàđạt kết quả tốt. Toàn dân đi bầu, đông như hội, chỉ đến 12 giờ trưa đã đạt 100% cử tri đi bầu. Những đại biểu do Việt Minh giới thiệu đều trúng cử.

Sau bầu cử Quốc hội, ngày 26-4-1946 bầu cử Hội đồng nhân dân xã. Làng Tường Vu dân số đông được bầu 6 đại biểu, Lai Khê được 5 đại biểu, Thanh Liên 4 đại biểu, tổng cộng 15 đại biểu. Tôi mới 17 tuổi nhưng lúc đó tính theo âm lịch kể cả tuổi “mụ” tôi 18 tuổi, được đi bầu vàđược xã bộ Việt Minh giới thiệu. Tôi trúng cử đại biểu Hội đồng nhân dân với số phiếu cao nhất.

Trong thời gian diễn ra các cuộc bầu cử, ở Tường Vu vẫn còn xảy ra tranh giành giữa họ Đoàn vàhọ Nguyễn. Họ Đoàn có 4 người ứng cử, họ Nguyễn cũng có 4 người ứng cử. Dưới sự điều hành của ông Đoàn Hữu Lộng làChủ tịch Uỷ ban cách mạng lâm thời, ông xin nghỉ nên không ra ứng cử, nhưng ông chỉ đạo vừa khách quan vừa khéo léo. Để tránh sự nghi ngờ gian lận, ông đề cử ông Nguyễn Văn Chương lànhàgiáo làm chủ tịch Hội đồng bầu cử. Mọi việc diễn ra tốt đẹp. Trong vận động bầu cử cũng có một vài tờ rơi vàáp phích nói xấu lẫn nhau bằng ca dao, không gây ảnh hưởng gì đến bầu cử. Nhưng khi kiểm phiếu xong, trong số 6 đại biểu được bầu thì họ Đoàn trúng 4 là: Đoàn Duy Thành, Đoàn Hữu Bẩy, Đoàn Hữu Thụ, Đoàn Hữu Thiều. Còn họ Nguyễn chỉ có một ông Nguyễn Văn Hổ trúng cử, một người khác làNguyễn Văn Hát thuộc họ Nguyễn dưới, không thuộc họ Nguyễn của ông Chương. Bởi vậy ông Chương không ký biên bản. Ông Lộng phải thuyết phục vàHội đồng bầu cử đều xác nhận cuộc bầu cử hợp lệ, ông Chương mới chịu ký biên bản. Hội đồng nhân dân xã hồi đó được bầu chính quyền 2 cấp: xã vàhuyện, việc bầu cử Uỷ ban hành chính xã Thuận Lợi, xã Cộng Hòa do ông Nguyễn Mạnh Vinh làm chủ tịch. Riêng bầu chủ tịch huyện có việc tranh giành giữa hai ứng cử làđồng chí Nguyễn Huy Hoàng (tức Chương) vàđồng chí Trần Xuân Viên (tức Viễn Chi). Đồng chí Viễn Chi được tỉnh uỷ giới thiệu (danh nghĩa tỉnh bộ Việt Minh), còn đồng chí Chương tự ứng cử với danh nghĩa nguyên Chủ tịch Uỷ ban cách mạng lâm thời. Đồng chí Viễn Chi người Nam Định, hoạt động ở Thanh Hà- Hải Dương, có năng lực hơn đồng chí Chương. Nhưng đồng chí Chương lấy thế làngười địa phương, in truyền đơn vận động bầu cho mình, trong truyền đơn có câu ca dao: “Ta về ta tắm ao ta, dù trong dù đục ao nhàvẫn hơn...”. Tôi nghĩ sao lại tranh nhau như vậy? Đồng chí Chương làđảng viên từ 1940, bị bắt giam ở Hoả Lò, cuối năm 1944 mới được tha. Cách mạng thành công rồi màkhông bảo được nhau, nhất làtrong lúc nước sôi lửa bỏng, thù trong giặc ngoài... Kết quả đồng chí Chương chỉ được 73 phiếu, chiếm 25%, còn đồng chí Viễn Chi được 75% phiếu, trở thành Chủ tịch Uỷ ban hành chính huyện Kim thành. Đồng chí Chương được tỉnh bộ Việt Minh điều về làm Bí thư huyện bộ Việt Minh Gia Lộc, sau về làm chủ tịch Uỷ ban kháng chiến hành chính huyện Khóai Châu- Hưng Yên. Sau này tôi hỏi đồng chí Chương tại sao lại làm như vậy, đồng chí trả lời tôi: “Do ấu trĩ cả”, tôi bảo: “Do cá nhân địa vị, cục bộ địa phương...”, đồng chí cười không nói gì thêm. Thế mới hay “nhân dục vô nhai” thực sự khó khắc phục lắm thay!

Ông Đoàn Hữu Lộng được nhân dân yêu mến tín nhiệm, nhưng vì con đông, nhànghèo, lại đẻ sinh đôi, nên ông buộc lòng phải xin nghỉ việc để làm thuốc nuôi vợ con vàbố mẹ già. Nhưng ông ở nơi nào cũng tham gia tích cực ở cơ sở nơi đó. Cho đến khi ông qua đời, thọ 89 tuổi, mất ở huyện lỵ Vĩnh Bảo, mọi người đều quí trọng vàkính mến ông.

Trong lúc chính quyền ta còn non yếu, quân đội Quốc dân Đảng Trung Quốc do Lư Hán vàTiêu Văn đem hàng vạn quân vào Bắc Bộ, với danh nghĩa thay mặt Đồng Minh tước khí giới quân Nhật. Thực chất đội quân này rất ô hợp, ốm đói. Họ kéo đến đóng ngập xã tôi, hết toán này đi, toán kia lại đến, nhũng nhiễu nhân dân, thấy gì cũng lấy cắp, thấy bánh xàphòng tưởng bánh kẹo cũng lấy ăn, không ăn được mới vứt đi. Một hôm họ vào một nhàở làng tôi bắt gà, tôi can thiệp, chúng đánh tôi một cái tát, tôi đến báo cho viên “Trung uý Bài trưởng” (trung uý đại đội trưởng) ông ta bắt tên lính đánh tôi phải xin l��-i tôi vàviên trung uý tát tên lính của ông ta hai cái. Sau này tôi mới biết loại lính này mới tập hợp ở Hoa Nam, không được đào tạo giáo dục gì, cần đủ quân số vào giải giáp binh lính Nhật. Những toán lính đến sau, ăn mặc chỉnh tề vàcó kỷ luật hơn chút ít. Lúc đó có bài hát chế diễu quân Tưởng Giới Thạch như sau:

Đoàn quân Tầu ô đi, sao màốm thế?
Vác chân phù sang ăn hại nước Việt Nam...”

Trong thời gian này tôi vẫn làBí thư xã bộ Việt Minh, trực tiếp phụ trách thanh niên cứu quốc xã vàtham gia Ban chấp hành huyện bộ Việt Minh, thỉnh thỏang được huy động đi làm cán bộ của huyện một hai tháng như tổ chức các lớp huấn luyện, đi tuyên truyền cho việc chuẩn bị kháng chiến, tổ chức các cuộc đón tiếp lớn như đón trưởng đoàn Việt Nam Phạm Văn Đồng đi họp Hội nghị Phông ten nơ bờ lô (Fontainebleaux) ở Pháp về. Đồng chí về bằng tàu hoả, qua ga Lai Khê. Khi tàu dừng ở ga Lai Khê, đồng chí xuống sân ga nói chuyện với nhân dân khoảng 3 phút. Tôi thấy đồng chí mặc áo khóac bằng da, nghiêm nghị vàtrầm ngâm suy nghĩ. Đồng chí bắt tay các đại biểu ra đón, phát biểu mấy câu ngắn gọn, đại ý: “Tôi đi đàm phán với Chính phủ Pháp, họ đưa ra nhiều điều kiện bất hợp lý, nên cuộc đàm phán không có kết quả. Ta đã đưa ra những điều kiện nhân nhượng, nhưng phía Pháp cứ khăng khăng giữ ý kiến của họ... Chủ tịch Hồ Chí Minh còn ở lại Pháp ít ngày nữa để tiếp tục đàm phán với Tổng thống Pháp...”. Trông đồng chí gầy nhưng đi lại rất nhanh nhẹn, với con mắt sáng vàbộ mặt khắc khổ, da ngăm ngăm đen, mọi người vừa thương mến, vừa ca ngợi: đúng làông Đồng, “mình đồng da sắt”. Khi kháng chiến toàn quốc bùng nổ, anh Phạm Văn Đồng được Chính phủ vàHồ chủ tịch phân công phụ trách các tỉnh Nam Trung bộ, từ đèo Hải Vân trở vào. Năm 1949, anh từ Liên Khu 5 ra Bắc để nhận chức Phó Thủ tướng, kiêm Bộ trưởng Bộ Ngoại giao, gánh vác bớt công việc cho Bác. Anh qua đường Kim Thành để lên Việt Bắc. Tôi làm nhiệm vụ tổ chức lực lượng bảo vệ cho anh vượt đường số 5. (Đến tháng 2-1987 tôi được cử làm Phó Thủ tướng. Anh Phạm Văn Đồng biết tôi người Kim Thành, Hải Dương nên sau những buổi làm việc anh hay nhắc lại chuyện đi Pháp về qua Kim Thành vàchuyến vượt đường 5 để lên Việt Bắc gặp Bác. Anh còn kể lại cho tôi nghe suốt chặng đường từ Nam Trung bộ ra đến Việt Bắc, đường đi vừa dài vừa khó khăn, địch phục kích luôn...).

Tháng 1 0-1946 Hồ Chủ tịch từ Pháp trở về bằng tàu thủy. Chiến hạm Đuy-mông-tuyếcvin (Dumon-durville) chở Bác từ cảng Mácxây (Marseille) về cảng Hải Phòng. Hôm sau Bác về bằng tàu hoả. Từ HàNội xuống Hải Phòng đón Bác có cụ Nguyễn Văn Tố, Phó Chủ tịch thường trực Quốc hội. Từ sáng sớm ngày 21-10-1946 hàng vạn nhân dân 3 huyện Kim Thành, Thanh Hà, Kinh Môn đã đứng dọc đường số 5 vàđường sắt, tay cầm cờ đỏ sao vàng, biểu ngữ, suốt lừ ga Phạm Xá đến cầu Lai Vu dài 7km, để được vẫy chào Bác. Thật làmột ngày hội hiếm có kéo dọc một đoạn đường khá dài. Khi đoàn tàu chở Bác dừng lại ga Lai Khê, cụ Nguyễn Văn Tố xuất hiện đầu tiên, với bộ quần áo “Nam Phục” khăn xếp, áo dài lương, quần trắng, giầy “Ký Long”. Cụ bước xuống sân ga, thông báo cho mọi người biết, cụ Chủ tịch ở toa sau, cụ sẽ ra chào đồng bào. Chúng tôi tranh thủ cử đồng chí Phạm Tất Đạt vàba cháu thiếu nhi, cùng cụ bàQuản Khóay, lên tận toa tàu Bác ngồi để chào vàxin chữ ký. Bác ghi vào sổ vàng “Các cháu gắng học cho ngoan - Hồ Chí Minh”.

Mọi người dự lễ đón Bác ở ga Lai Khê ngóng chờ, mong được nhìn thấy Bác, vị Cha giàcủa dân tộc, bao năm bôn ba nước ngoài, nay với cương vị Chủ tịch nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, làkhách mời của Tổng thống Pháp, từ nước Pháp trở về, được toàn dân đón mừng, đặc biệt lànhững người đang chờ đợi Bác ở ga Lai Khê. Tôi vừa phụ trách tổ chức công việc cho mọi người đón Bác vui vẻ phấn khởi, vừa bảo đảm an toàn chuyến đi của Bác, vừa bận rộn giữ gìn trật tự. Ngoài ra tôi phải nhanh mắt nhìn Bác xuất hiện, vì đây làlần đầu tôi được tận mắt thấy Bác, muốn xem Bác có phải m��-i bên mắt có hai “con ngươi” không? Rất nhiều người tung tin làBác “Song mục trùng đồng”.

Vừa lúc đó tàu từ từ chuyển bánh. Bác xuất hiện, vẫy tay chào mọi người. Mọi người đổ dồn vào toa tàu Bác đang vẫy tay. Tàu đi khá chậm, kéo dài mấy phút đủ để mọi người đứng gần đó nhìn thấy Bác. Bác tuy gầy nhưng rất vui tươi, tay Bác vẫy chào đồng bào cho đến lúc tàu mở tốc độ đi nhanh, rồi khuất xa. Mọi người ra về, chuyện trò vui như Tết vàchỉ kể chuyện về Bác. Cụ bàQuản Khóay được Bác bắt tay, xúc động kể lại cảm tưởng sung sướng của cụ. Cụ nói: “Bây giờ có chết cũng thỏa lòng...”.

Chi bộ xã Cộng Hòa vừa mới thành lập được 6 ngày thì được giao nhiệm vụ bảo vệ tuyệt đối an toàn chuyến đi của Bác. Chúng tôi đã làm tròn nhiệm vụ dưới sự chỉ đạo của Tỉnh uỷ, Huyện uỷ, đã phối hợp chặt chẽ với lực lượng của các xã, các huyện bạn, làm tốt cuộc đón Bác đầu tiên ở quê nhà. Tuy Bác chỉ đi qua thôi, nhưng đã gây một ấn tượng sâu sắc trong lòng nhân dân xã tôi, nhất làcác em thiếu niên nhi đồng, được Bác ghi vào sổ vàng của Đội. Cuốn sổ vàng khi chiến tranh bùng nổ bị thất lạc nay không còn nữa. Thật làđáng tiếc. Sẽ không bao giờ có một vật kỷ niệm vô giá như thế đối với Đảng bộ, nhân dân xã Cộng Hòa vàcác em thiếu niên nhi đồng.

Quan hệ Việt - Pháp ngày một căng thẳng. Hải Phòng cách xã tôi có 34 km, hàng ngày luôn xảy ra xung đột. Không khí chiến tranh lan rộng. Phái đoàn Liên kiểm Việt Pháp do đồng chí Hoàng Hữu Nam (Phan Bôi) làm trưởng đoàn. Phía Pháp do Đại tá La-mi (Lamie) làm Trưởng đoàn. Phái đoàn ta qua lại Lai Khê luôn luôn vì m��-i cuộc xung đột ở Hải Phòng, phải xuống dàn xếp. Khi về anh Hoàng Hữu Nam thường dừng lại ở ga Lai Khê, gặp Uỷ ban hành chính vàchi bộ xã trao đổi tình hình, nói cho mọi người cùng thấy rõ âm mưu của thực dân muốn xâm chiếm nước ta lần thứ hai. Bởi vậy mọi việc chuẩn bị cho cuộc chiến tranh rất khẩn trương. Trên cử anh Nam Long (tức Đoàn Văn Ưu) về chỉ đạo chuẩn bị kháng chiến trên địa bàn dọc đường 5 từ Hải Dương xuống Hải Phòng. Chúng tôi chuẩn bị mọi lực lượng chiến đấu, chuẩn bị phá đường 5, đường sắt, thực hiện “vườn không nhàtrống”. Mọi người thường gọi anh Nam Long làtướng Nam Long, dù lúc đó chưa có chuyện phong quân hàm.

Tôi làcán bộ trẻ lại nhanh nhẹn, nên việc gì cũng được giao, cũng dính vào. Tôi cảm thấy quá bận, nhưng rất phấn khởi, vì tuổi trẻ vừa sôi nổi, vừa hăng say, không thấy chiến tranh màsợ hãi, thậm chí tôi còn mong cho nó đến sớm để đánh bọn Tây một trận cho biết tay nhau, chứ để nó lấn tới màta cứ nhân nhượng thì rất khó chịu. Cho nên sách “xưa” đã dạy: “Niên thiếu lực cường, khí huyết phương cương, giới chi tại đấu” (nghĩa là: người ít tuổi, sức thì mạnh, khí huyết đang phát triển, bồng bột, nên chú ý răn dạy họ phải kiềm chế hành động quá khích).

Mọi sức lực, trí tuệ của tôi lúc đó dồn hết vào việc chuẩn bị cho cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược Việt Nam lần thứ hai. Kết thúc sớm hay muộn chưa biết, chỉ mong sao ta đánh thắng chúng thật nhanh để chúng khỏi nghênh ngang hàng ngày dùng xe cơ giới qua lại, thỉnh thỏang bắn vài phát súng thị uy khi xe đang chạy trên đường 5 với tốc độ cao, vài tuần lại có máy bay treo cờ 3 sọc rải truyền đơn khiêu khích quân dân ta. Đầu óc tới lúc đó cứ suy nghĩ triền miên về cuộc chiến sắp xẩy ra...

***

Chương 3: Cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược Việt Nam lần thứ 2 trên đất Kim Thành, Hải dương

Ngày 15-10-1946 chi bộ xã Cộng hòa được thành lập gồm 4 đồng chí: Trần Đình Cự, Đoàn Duy Thành, Bùi Quang Xôi, Phạm Tất Đạt, do đồng chí Trần Cự làm Bí thư.

Dự buổi lễ thành lập chi bộ, có các đồng chí Nguyễn Thượng Trình (tức Lê Ràm, Vũ Chính) phó bí thư Huyện uỷ Kim Thành, đồng chí Tăng Bá Chuẩn cán bộ huyện uỷ, đồng chí Vũ Chính nay đã 86 tuổi, đại tá về hưu. Lúc đó tôi mới 17 tuổi, làm Bí thư xã bộ Việt Minh. Ý kiến đồng chí Trình và đồng chí Chuẩn muốn tôi làm Bí thư chi bộ, nhưng tôi từ chối vì còn ít tuổi, để đồng chí Cự làm Bí thư, tôi sẽ làm tốt nhiệm vụ Bí thư xã bộ Việt Minh, trực tiếp phụ trách thanh niên cứu quốc xã và dân quân tự vệ.

Trong thời kì này công việc chuẩn bị cho cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp rất khẩn trương. Hàng ngày tin tức chiến sự ở miền Nam đưa về, địch phá hiệp định đình chiến 6-3-1946, tạm ước 14-9-1946 gây ra bao nhiêu vụ bắn giết đồng bào ta ở Hải Phòng, Hà Nội... Bọn Quốc dân đảng phản động Nguyễn Hải Thần, Nguyễn Tường Tam, Vũ Hồng Khanh núp sau bọn lính Tưởng Giới Thạch sang tước khí giới phát xít Nhật, nay quân Tưởng rút về nước, quân Pháp thay thế, chúng sợ chạy trốn theo quân Tưởng. Nhất là sau khi ta khám phá vụ thảm sát ở phố Ôn Như Hầu, Hà Nội (phố Phạm Gia Thiều ngày nay), bộ mặt thật của bọn Quốc dân đảng phản động ở phía bắc bị lột mặt nạ, những chi bộ Quốc dân đảng ở xã Lai Vu, Cộng Hòa đều co rúm lại không dám ngo ngoe gì nữa.

Tháng 11-1946 Pháp gây hấn ở Hải Phòng, chiếm Sở thuế quan (Hải quan) độc quyền thu thuế xuất nhập khẩu. Ta chiến đấu chống lại. Quân đội thực dân Pháp dùng tổng lực đánh chiếm Hải Phòng. Quân đội ta chiến đấu quyết liệt. Sau một tháng, do tương quan lực lượng ta yếu hơn địch, nên phải rút sang Kiến An để bảo toàn lực lượng kháng chiến lâu dài.

Tháng 12-1946 địch được viện quân từ Pháp sang, huy động quân ở Nam bộ ra, chúng khởi sự tiến công lên Hà Nội. Biết rõ âm mưu địch nên ta chủ động tiến công bết địch đóng ở cầu Lai Vu (do Hiệp định 6-3-1946 qui định ta đóng phía đầu cầu Hà Nội xuống, Pháp đóng đầu cầu phía Hải Phòng lên).

Hai đêm 19-20-12-1946 ta đánh cầu Lai Vu, đốt cháy cầu (lúc đó cầu bằng gỗ, do Nhật bắc tạm, cầu sắt bị quân đồng minh đánh sụp từ 1944). Tôi với cương vị chỉ huy dân quân tự vệ xã Cộng hòa, phối hợp với lực lượng chủ lực đánh cầu Lai Vu 2 đêm liền, chỉ đốt được cầu và tiêu hao một phần sinh lực địch, không tiêu diệt được bốt định đóng ở phía nam.

Chi bộ lúc đó mới thành lập được hơn hai tháng nhưng đã lãnh đạo nhân dân, dân quân du kích đánh địch rất quyết liệt. Trong số bốn đồng chí, khi chiến tranh nổ ra, đồng chí Đạt được điều về huyện phụ trách giao thông, đồng chí Cự, và đồng chí Xôi đưa gia 25 đình đi sơ tán. Huyện uỷ chỉ định tôi làm Bí thư chi bộ, trực tiếp chỉ huy lực lượng vũ trang của xã cùng với lực lượng vệ quốc đoàn chiến đấu chống địch.

Sáng ngày 21-12-1946, quân đội thực dân Pháp gồm có xe tăng, xe bọc thép, tàu chiến, máy bay yểm trợ, kéo quân hai ngả tiến đánh đường số 5, mở đường tiến lên Hà Nội. Đường thủy chúng đi theo sông Kinh Môn, sông Kinh Thầy, đổ quân lên bến phà Tuần Mây để đánh chiếm ga Lai Khê, cách Tuần Mây 2 km dọc theo đường 186.

“Quân Pháp bị Hải đội Kí con và đại đội 3 của Trung đoàn Nam Long chặn đánh. Xã Cộng Hòa có 2 trung đội dân quân tự vệ, khoảng 70 người, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của chi bộ Đảng do đồng chí Đoàn Duy Thành làm Bí thư chi bộ, tổ chức chiến đấu rất quyết liệt. Địch bị tiêu diệt một số tên, không tiến công được phải quay lại Tuần Mây, tổ chức lại lực lượng. Chúng tiếp tục tiến công. Đến chiều ngày 21-12-1946 địch mới chiếm được ga Lai Khê. Trong trận chiến đấu này dân quân tự vệ xã Cộng hòa hy sinh 2 đồng chí là: Liệt sĩ Đỗ Văn Điệu và Nguyễn Văn Tham...” (Trích báo cáo của Đảng uỷ xã Cộng hòa ngày 20-12-2003).

Trong trận chiến đấu này có một thương binh là anh Bùi Quang Ngong. Trong lúc đang chiến đấu quyết liệt anh bị thương vào cánh tay, anh vừa chạy vừa ôm cánh tay gẫy, máu chảy đầm đìa kêu cứu: “Nó bắn chết hết cả rồi”. Tôi quát to: “Chạy về phía sau có cứu thương, không được kêu la ầm ĩ”. Anh Ngong là bạn học của tôi, lại là anh ruột chị dâu tôi, nhưng có điều viết hồi kí cần tôn trọng sự thật nên tôi nói rõ, một điều mà trước đây gia đình anh Ngong có hỏi nhưng tôi chưa nói.

Nguyên do là có sự éo le phức tạp của cuộc đời anh Ngong. Anh sinh trưởng trong gia đình hào lí, nên khi cách mạng tháng 8- 1945 anh bị chú ruột là Lí trưởng cùng một vài đảng viên Quốc dân đảng phản động tuyên truyền, lôi kéo đi làm lính cho Quốc dân đảng, đóng ở thị xã Quảng Yên. Sau đó tôi bảo gia đình gọi anh ta về, không cho theo Quốc dân đảng. Anh đã bỏ về, rồi gia nhập dân quân tự vệ xã. Câu chuyện nếu đến đây kết thúc thì tôi vẫn có thể chứng thực cho anh là thương binh. Khốn nỗi trong những năm sau này, khi hồi cư về, mang cánh tay khoèo, không tham gia đoàn thể gì cả, hôm giỗ thầy dạy chữ nho ở thôn Tường Vu, vào Tường Vu cúng thầy, ăn uống xong không về nhà, lại đi “ghẹo gái” (bản tính anh này học dốt, nhưng đa dâm dục). Du kích xã bắt giải sang Thanh Hà, báo cáo là một tên Quốc dân đảng. Hôm sau tôi đi họp ở huyện về, xã báo cáo với tôi, tôi bảo: “Cậu này nó chẳng hiểu chính trị gì đâu, chỉ đi “ve gái” thôi. Trước cậu ta là lính Quốc dân đảng phản động, nhưng sau đã tham gia kháng chiến và bị thương. Cho cậu ta về”. Được tha nhưng anh ta lại còn nấn ná ở lại Thanh Hà mấy hôm chơi bời. Tôi đi vào đất Kim Thành một tuần sau ra Thanh Hà thì được biết đã xảy ra chuyện đáng tiếc. Xã gặp đồng chí chủ tịch Uỷ ban kháng chiến hành chính huyện, báo cáo về việc anh Ngong, đồng chí chủ tịch huyện bảo: “Cho giết đi...”. Thế là dân quân du kích đêm đem ra sông giết anh Ngong. Sau này tôi hỏi đồng chí V.V.N chủ tịch huyện vì sao anh lại quyết định giết anh Ngong. Anh trả lời tôi: “Hồi đó còn trẻ cả, nên tả khuynh”. Tôi nói lại, nếu anh ta không bị giết, bây giờ có thể anh ta là thương binh chống Pháp đấy! Anh V.V.N tỏ vẻ buồn và ân hận... Sự việc khá phức tạp, suy đi nghĩ lại mãi chưa muốn nói. Nhưng anh Ngong là bạn học với mình, mình lại biết rõ sự thật 100%, không nói sẽ ân hận với lương tâm... Còn nay nên giải quyết như thế nào cho hợp với đạo lí và chính sách của Đảng và Nhà nước, thực là khó. Nhưng vẫn có thể giải quyết được, nếu ta quyết tâm giải quyết đúng với bản chất của sự việc.

Còn anh Trần Cự đi sơ tán, đến năm 1948, tôi gọi về huyện và giao nhiệm vụ làm giáo viên bình dân học vụ dạy cho bà con làm chài lưới ở Quí Cao. Năm 1949 tôi điều anh Cự về làm văn phòng cho huyện hội Liên Việt và kết nạp Đảng lần thứ 2 cho anh. Sau này tôi chứng thực cho anh được công nhận là Lão thành cách mạng.

Trận chiến đầu tiên, cũng là trận giặc Pháp chiếm đóng ga Lai Khê kéo dài suốt 8 năm cho đến tháng 12-1954, chúng phải rút khỏi ga Lai Khê theo Hiệp định Giơ-ne-vơ.

Từ đây bắt đầu cuộc trường kì kháng chiến trên đất Kim Thành - Hải Dương và cả nước chống đế quốc Pháp xâm lược lần thứ hai nước ta. Tôi là Bí thư chi bộ xã Cộng Hòa, lại được huyện uỷ Kim Thành giao phụ trách cả 4 xã thuộc tổng Lai Vu cũ là: Cộng Hòa, Lai Vu, Cổ Dũng, Thượng Vũ. Trong lúc này chiến tranh đã bước vào giai đoạn rất ác liệt và chiến tranh du kích bắt đầu. Tôi động viên các hội viên, các đoàn thề phụ lão, thanh niên, phụ nữ và chính quyền các xã hướng dẫn bà con đi sơ tán, vận chuyển hết thóc gạo sang vùng hậu phương, thực hiện “vườn không nhà trống” kháng chiến lâu dài. Tôi cũng phân công các đồng chí phụ trách các đoàn thể và chính quyền các xã ổn định lòng dân, tổ chức sinh hoạt các nhóm gia đình sơ tán để thông báo tình hình địch chiếm đóng quê hương, những hành động dã man của chúng và tin chiến thắng của quân đội ta. Mặt khác tôi cùng với một số cán bộ Công an, quân sự do huyện tăng cường cho khu vực tôi phụ trách, như đồng chí Vấn, đồng chí Phạm Thiệp công an, đồng chí Tiến Minh, đồng chí Đại tình báo, đồng chí Tư Nghiễn quân sự... hợp thành lực lượng tổng hợp, làm đủ mọi việc, từ điều tra theo rõi địch, nắm quần chúng nơi sơ tán, rải truyền đơn địch vận. Cùng với quần chúng đêm đêm về làng, chúng tôi cắt cử các đồng chí về theo, phối hợp với du kích quấy rối địch, làm cho chúng ăn không ngon ngủ không yên. Có khi chúng tôi cử 1 -2 du kích đến bốt Lai Khê hoặc Phạm Xá bắn 1, 2 phát súng quấy rối địch, khiến chúng phải bắn suốt đêm, hết hàng thúng đạn... Sau khi quấy rối địch, chúng tôi bơi qua sông về đất Thanh Hà, quần áo ướt sũng, trời rét nhưng mọi người rất thích thú, nằm nghe địch bắn hàng giờ rồi mới về nơi ăn nghỉ.

Đông xuân năm 1946-1947 trời rét rất đậm, gia đình tôi sơ tán sang xã Cẩm Chế - Thanh Hà trong điều kiện rất khó khăn. Bố tôi lúc đó bị thương ở chân do nhiễm trùng, rụng mất bốn ngón bên trái, nước vàng suốt ngày chảy ra, đi đâu cũng phải khiêng cáng. Hai em gái tôi còn nhỏ chưa biết làm gì, anh ruột thì cháu bé bị ốm nặng, hai vợ chồng chỉ biết trông con. Tôi một mình vừa lo việc chiến đấu, vận động nhân dân, ban đêm phải về nhà lấy thóc tiếp tế cho gia đình, hết sức vất vả. Với một con thuyền nan nhỏ, mỗi khi qua nhà tôi xúc một ít thóc chở sang Thanh Hà. Tôi nhiều lần định chở theo con chó “xồm” vàng rất khôn, nhưng nó không chịu theo tôi, cứ đến bến sông Tường sang Thanh Hà là nó nhảy lên bờ. Ngồi trông tôi chở thuyền qua sông, nó khóc. Khi tôi sang bên bờ bên kia nó mới lững thững quay về nhà. Nó bị đói, nên tối đến, nó đón tôi để được ăn cơm, nhưng bắt nó đi theo, nó giãy giụa, cắn lung lung, quay về nhà. Được khoảng 2 tuần không thấy nó đâu nữa. Có lẽ nó bị chết đói hoặc có người bắt rồi.

Trong điều kiện kinh tế khó khăn, nhà nuôi được 3 con lợn, ủng hộ bộ đội 1 con, còn 2 con tôi chở sang thôn Tiền Tảo, Thanh Hà. Chưa tới nhà đã bị bà Giũi đòi lấy một con to. Vì hôm chiến đấu, anh em dân quân tự vệ có đến nhà bà Giũi vận động ủng hộ một con lợn để làm thức ăn cho dân quân chiến đấu 2 đêm liền ở cầu Lai Vu, bà Giũi đã sẵn sàng ủng hộ. Nhưng khi thấy tôi chở lợn sang, bà đòi lại. Tôi trả ngay con lợn to, không nói một câu, nhưng cũng tiếc công chở lợn sang Thanh Hà, vất vả, đêm tối mà chẳng được gì, nhà lại đang lâm vào cảnh túng thiếu, bố ốm không có tiền mua thuốc. Nhà bà Giũi lúc đó lại khá giả hơn nhà tôi nhiều. Sau này tôi vẫn chứng thực cho gia đình bà Giũi là địa chủ kháng chiến, không hề nhắc lại chuyện cũ.

Tháng 3, tháng 4-1947, dân đi tản cư cũng đã cạn kiệt lương thực, lúa chiêm bà con tranh thủ về cấy ban đêm cũng sắp được thu hoạch, nên trên chủ trương cho dân về hồi cư, bám đất để kháng chiến lâu dài. Được lệnh, tôi huy động các đoàn thể theo dân cùng hồi cư, để tổ chức hướng dẫn làm ăn cho nhân dân, đồng thời xây dựng lực lượng vũ trang, đấu tranh với địch ngay trên đất tạm chiếm. Một vấn đề lớn được đặt ra lúc đó cho Đảng và chính quyền phải xử lí là địch bắt dân theo chúng, lập chính quyền bù nhìn (ta gọi cái tên lúc đó là “hội tề”), cũng có đủ: lí trưởng, chánh tổng, tiên thứ chỉ như trước cách mạng tháng 8-1945.

Được trên cho phép, ta cho người của ta lập “tề”, nhưng ta phải nắm chắc những người này, bề ngoài làm cho địch, nhưng là người của ta đưa vào. Trong khi ta chưa kịp đưa người của ta, một số nơi địch đã đưa người của chúng ra lập “tề”, rất phản động, gây khó khăn cho ta. Mặc dù ta đã cử người đến thuyết phục họ, nhưng họ cố tình theo địch, buộc ta phải xử lí như lí trưởng Tường Vu và Cổ Dũng, chánh tổng Cam Lâm. Đến cuối năm 1947 tất cả các xã dọc đường 5 (17 km thuộc đất Kim Thành) bề ngoài là “tề” của địch nhưng bên trong ta nắm được toàn bộ. Chỉ có một thôn An Bình (làng Vừng) do một đơn vị quân sự của huyện về phá “tề”, bị bọn phản động chống lại quyết liệt, có một số dân theo chúng, nên đồng chí chỉ huy đơn vị xử lí không đúng, đã đốt một số nhà ở thôn An Bình. Địch kích động dân rào làng chống lại ta. Đến 1954, một số dân thôn này di cư vào Nam. Ở một vài nơi khác có người vừa làm cho ta, vừa làm tay sai cho địch, ta đã gọi ra hậu phương cảnh cáo, như Lí Kỉ thôn Thắng Yên, phó tổng Phu, tổng Lai Vu. Sau đó những người này không dám làm việc hai mang nữa, đến khi ta có lệnh giải tán các loại “hội tề” thì những người này bỏ chạy vào Hải Phòng, nhưng không làm gì có hại cho ta.

Cuối năm 1947 cơ sở ta đã mạnh lên, các đoàn thể được tổ chức lại, các chi bộ đảng được xây dựng, tôi được đề bạt tham gia huyện uỷ Kim Thành và được giao phụ trách các xã thuộc 2 tổng Lai Vu và Cam Lâm gồm: Cộng Hòa, Cổ Dũng, Lai Vu, Thượng Vũ, Lâm Xá, Tuấn Hưng, Việt Hưng, Lâm Thái. Riêng xã Cổ Dũng chưa đủ đảng viên lập chi bộ nên tôi kiêm Bí thư chi bộ xã này và là Bí thư chi bộ đầu tiên của xã.

Tháng 12-1947 các “hội tề” đều phá hết, dù là “tề” do người của ta đưa vào làm, chỉ còn chính quyền ta công khai với dân, nhưng bí mật với địch. Hai bốt “dõng” ở Cổ Dũng và Tường Vu ta cũng phá luôn, thu được 13 khẩu súng trường Mỹ (Cổ Dũng 8 khẩu, Tường Vu 5 khẩu). Khu vực tôi phụ trách được đón phái đoàn của Chính phủ, do đồng chí Trần Cung, đặc phái viên của Chính phủ làm trưởng đoàn, đồng chí Đặng Tính, Bí thư tỉnh uỷ Hải Dương về thăm, nói chuyện với đồng bào xã Cộng Hòa, tại thôn Tường Vu (nhà ông Bích xóm Trại). Phái đoàn đã biểu dương và khen ngợi tinh thần yêu nước của nhân dân xã Cộng Hòa và toàn huyện Kim Thành. (Phái đoàn Chính phủ do Bộ trưởng Hoàng Minh Giám làm Trưởng đoàn, nhưng đến huyện Thanh Hà, Bộ trưởng Hoàng Minh Giám bị mệt không vào đất tạm chiếm được, đồng chí Trần Cung thay).

Mặc dù địch đóng bốt rất dày, riêng xã Cộng hòa có tới 4 bốt, sau này lên đến 6 bốt, nhưng địch cũng không lập được “tề”. Đôi khi địch o ép quá, ta phải đưa ra một vài người rất ngớ ngẩn, không biết chữ, làm đại diện cho chúng, như ông Thoại thôn Tường Vu. Địch buộc phải chấp nhận. Công tác địch vận chống bắt phu, bắt lính, chống thu thuế rất có kết quả. Tất cả thanh niên đến tuổi đều ra hậu phương đi tòng quân, tham gia bộ đội huyện, tỉnh, chủ lực, còn lại làm dân quân du kích, kết hợp với lực lượng vũ trang huyện phá “tề”, trừ gian. Sau này nhiều xã đội đã chủ động đánh địch.

Lúc này huyện uỷ Kim Thành quyết định thành lập 3 khu, gọi là 3 đồn: Đồn 8 gồm các xã thuộc đường 5 của hai tổng Lai Vu và Cam Lâm, do tôi phụ trách: Lai Vu, Cộng Hòa, Cổ Dũng, Thượng Vũ, Lâm Xá, Lâm Thái, Tuấn Hưng, Việt Hưng. Đồn 5 gồm các xã đường 5 còn lại là: Song Thái, Vạn Tân và các xã lân cận là Kim Quang, Ngũ Phúc, Vạn Thọ, Hưng Đạo, Tân Dân (thuộc 2 tổng Bất Nạo và Phú Tải) do đồng chí Hoàng Hồi phụ trách.

Đồn 9 có các xã thuộc 2 tổng Phí Gia và Nại Xuyên gồm: xã Bình Dân, Cẩm La, Tam Kì, Đại Đức, Hoàng Xá, Liên Hòa do đồng chí Phiên (Bách) phụ trách.

Sau khi xây dựng củng cố đồn 8, tôi chuyển xuống phụ trách đồn 5, như vậy là tôi đã phụ trách tất cả các xã dọc theo đường 5 dài 17km.

Trong thời gian công tác ở hai đồn 8 và 5, tôi hoạt động cùng các cán bộ thuộc hai đồn đều còn rất trẻ, rất xông xáo và hăng say công tác như đồng chí: Lê Công Thiện, Nguyễn Tiến Long, Nguyễn Văn Ngoạn, Nguyễn Văn Sanh, Phạm Văn Bổn, Văn Tuấn, Nguyễn Văn Khoái, đồng chí Khoa, đồng chí Cung (tức Cường), đồng chí Thủ. Cán bộ quân sự có đồng chí Phí Văn Tư (Tư Nghiễn), đồng chí Hoàng Văn Bút, đồng chí Nghê, đồng chí Thịnh (Đen). Cán bộ phụ nữ có: cô Cúc, cô Xuân, cô Dung. Cán bộ công an có đồng chí Phạm Thiệp, đồng chí Vấn. Cán bộ tình báo trung đoàn 42: đồng chí Minh Tiến, đồng chí Đại... tất cả đều là những đồng chí hăng say công tác, sẵn sàng xông vào đất địch, không sợ gian lao nguy hiểm...

Cuộc sống của chúng tôi vừa giản dị vừa đầm ấm. Suốt đêm đi hoạt động trong đất địch, ngủ bờ ngủ bụi, cơm ăn nhiều lúc không đủ no, quần áo nhiều lúc chỉ có bộ rưỡi, nhưng lúc nào chúng tôi cũng vui như ngày hội. Các cụ xưa thường khen các bậc chí sĩ yêu nước, những gương anh hùng coi cái chết “nhẹ như lông hồng”, còn chúng tôi lúc đó hình như ít ai nghĩ đến cái chết, bao giờ nó đến với mình cũng được, nó nặng hay nhẹ hơn lông hồng cũng chẳng ai biết, cứ được giao việc là đi làm, không thấy ai từ chối bao giờ!

Tôi lúc đó còn rất trẻ, hiền lành, nhưng bảo anh em cái gì họ cũng làm răm rắp, chẳng bao giờ phải ra mệnh lệnh. Chúng tôi đi vũ trang tuyền truyền, đi phá “tề” trừ gian, có lúc tôi và đồng chí Vấn công an ăn ngủ tại nhà ông Đội Sử làm chánh tổng “Tề” Lai Vu, nhà sát bốt Tuần Mây gần 200m, hoặc ngủ lại bốt “Dõng” ở Đình Vuông xã Cổ Dũng. Những người lính bề ngoài của địch, bên trong là người của ta đã bảo vệ chúng tôi. Trong lúc đang chiến đấu cùng nhau, có những đồng chí đã hy sinh trước mũi súng quân thù như đồng chí Quý, Bí thư thanh niên huyện Kim Thành; đồng chí Ngoạn, hy sinh khi làm chính trị viên huyện đội Kim Thành; cô Dung bị địch giết rất dã man; đồng chí Tiến Long bị bắt và hy sinh khi vượt Côn Đảo; đồng chí Cọ, đồng chí Kiêm bị bắt mất tích... Nhưng cũng có đồng chí nửa đường nhỡ bước sa cơ, bị địch bắt, không chịu được tra tấn đã đầu hàng địch (anh Hanh - tức Ngải thôn Đính Giàng, xã Đại Đức).

Người tiêu biểu mẫu mực cho các thời kì hoạt động ở Kim Thành, cùng trong cấp uỷ với tôi, là Bí thư Huyện uỷ Lê Ràm. Tên thật anh là Nguyễn Thượng Trình. Khi làm báo Quân đội, anh lấy thêm tên Vũ Chính. Nhưng cái tên Lê Ràm thì đến hôm nay anh cũng vẫn thích dùng. Duyên do anh Trình đặt tên ấy có ý nhắc nhở đồng chí Huyện uỷ viên, Trưởng ban Tuyên huấn Huyện uỷ, lúc đó không chịu vào đất tạm chiếm hoạt động, chỉ ở vùng tự do huyện Tứ Kì, tối về cầu Ràm, huyện Ninh Giang, nơi vợ bán hàng tại đó. Anh Trình lấy tên Lê Ràm không những ám chỉ đồng chí này chỉ “lê” ở cầu “Ràm”, đồng thời cũng phê bình chung một số cán bộ Kim Thành hay ở lâu vùng tự do (nay anh Trình đã 86 tuổi, là Đại tá về hưu, viết thư cho tôi bao giờ cũng kí: Lê Ràm).

Anh Lê Ràm luôn luôn bám sát đất tạm chiếm để đánh địch, giản dị, không có quá 2 bộ quần áo nâu và cái khăn vuông đen để gói quần áo đeo vào vai, tối làm chăn che bụng, lúc đó gọi vui là: “Khăn gói quả mướp”. Tôi nhớ Tết âm lịch năm 1947- 1948, mồng một Tết tôi vừa ăn Tết với nhân dân trong vùng địch tạm chiếm, sáng mồng 2 tôi đi một mạch qua huyện Thanh Hà sang Nhân Lí huyện Tứ Kì thăm chúc tết Bí thư Huyện uỷ. Đi 5, 6 tiếng đồng hồ, đường mưa lầy lội đến văn phòng huyện uỷ, bụng mẩm chắc Bí thư Huyện uỷ sẽ chiêu đãi Tết. Nhưng đến văn phòng ở một nhà dân thì được ông chủ nhà cho biết Bí thư đi công tác từ tối 30 tết. Chúng tôi ngồi đợi một lúc mới thấy Bí thư Lê Ràm về, cùng với chú Hải (Mão) văn phòng Huyện uỷ. Hỏi ra được biết đêm 30 Tết Bí thư Lê Ràm ra chùa ngủ nhờ, sợ ngủ ở nhà “giông” cho gia chủ. Ngày mồng một Tết Bí thư Cộng sản ăn nhờ lộc Phật ở chùa và mồng hai Tết mới về làm việc. Anh em gặp nhau kể lại chuyện Tết trong đất “tề”, coi như là báo cáo với Bí thư Huyện uỷ. Trưa hôm đó ăn hơi muộn, ông bà chủ hồ hởi tổ chức bữa cơm Tết, tuy muộn mằn cho chúng tôi, nhưng rất thịnh soạn...

Năm 1948, mở đầu cuộc đấu tranh chính trị lớn nhất ở các xã đường số 5 là cuộc đấu tranh chống thu thuế vụ hè của địch. Ta đã phá hết “tề” các loại, địch tổ chức vào thu thuế, ta đánh mìn chặn đường chúng. Tiêu biểu là 2 trận đánh mìn ở xóm Gốc Me 17-8- 1948 và xóm Đình, cổng nhà ông Tú ngày 23-8-1948 thôn Tường Vu, xã Cộng Hòa. Ta giết hàng chục tên địch đến cướp thóc của dân, sau khi chúng đi càn ở Thanh Hà về qua thôn Tường Vu. Địch trả thù hèn hạ bằng cách đốt sạch thôn Tường Vu. Đối với các gia đình thôn Lai Khê về phía Nam đường số 5, chúng bắt 22 người dân xếp hàng tập trung rồi xả súng bắn chết hàng loạt. Chỉ còn một người sống sót là ông Đoàn Hữu Nhung. Khi chúng sắp bắn ông đã lăn ra, chúng cho là chết rồi nên thoát chết. Tàn bạo hơn nữa, chúng thiêu sống ông Đỗ Văn Hứa ngay tại nhà ông. Ngày này đã thành ngày giỗ Trận ở xã Cộng Hòa.

Song song với 17km đường số 5 trên đất Kim Thành là đường tàu hoả, con đường huyết mạch của địch vận tải binh lính, vũ khí, lương thực từ chính quốc và miền Nam ra, cung cấp cho Hà Nội cùng chiến trường Bắc bộ. Đây thực sự là con đường chiến lược của thực dân Pháp đối với chiến trường Bắc Đông Dương bao gồm cả Thượng Lào.

Được chỉ thị của Trung ương Đảng, Chính phủ, Bộ Tổng tư lệnh và tỉnh uỷ Hải Dương, Huyện uỷ Kim Thành chỉ đạo huyện đội (có một trung đội do người trung đội trưởng nổi tiếng là đồng chí Tăng Bá Liệp chỉ huy) cùng với lực lượng dân quân du kích các xã luôn nắm sát tuyến đường số 5 và đường sắt thuộc Kim Thành, để tổ chức đánh mìn, phá đường tàu hoả, phá kế hoạch vận tải của địch. Tôi cùng các đồng chí cán bộ quân sự, công an, tình báo, cán bộ phụ trách xã, tiểu khu... luôn luôn nắm sát tình hình địch vận chuyển đi lại trên đường 5, đường sắt, tìm những điểm yếu của địch, kết hợp với tin từ cơ sở tình báo Hải Phòng để biết những chuyến tàu vận tải binh lính, vũ khí, lương thực, đánh cho trúng. Vì năm 1948 ta cũng đã đánh nhầm một đoàn tàu chợ, tuy phá tan được đầu tàu, đổ mấy toa, một số dân thường bị thương vong, từ đó chúng tôi kết hợp chặt chẽ với tình báo Hải Phòng đồng thời quan sát kỹ mỗi chuyến tàu rồi mới cho bấm mìn nổ. Năm 1947 ta chưa biết cách sử dụng pin (điện) để nổ mìn, phải dùng sức người kéo dây giật cho mìn nổ, nên thường không chính xác trúng đầu tàu, hơn nữa sau khi mìn nổ rút lui khó khăn, vì đông người địch dễ phát hiện.

Từ năm 1948 ta dùng pin (điện) nối vào đầu dây dẫn đến kíp mìn, nên độ chính xác rất cao và điều kiện giữ bí mật cũng tốt hơn, vị trí ngồi bấm nút cũng xa mìn hơn. Kéo dây giật phải ngồi gần, đông người mới kéo nổi giây cho mìn nổ (thường từ 3 người trở lên), còn bấm điện chỉ cần 2 người là đủ.

Nhưng đánh mìn bằng bấm điện cũng có cái phức tạp. Phải thử mìn trước khi đánh, phải cho điện chạy qua quả mìn, qua bóng điện, đèn sáng mới là mìn tốt. Có lần thử bóng đèn hỏng, khi bấm điện mìn nổ luôn, ba đồng chí bộ đội huyện bị hy sinh. Chỉ tìm thấy được vài cánh tay bay xa hàng trăm mét. Cả ba gian nhà của cụ Cựu Càng thôn Du La, xã Cẩm Chế, huyện Thanh Hà, Hải Dương và cót thóc đầy bay hết, nhưng không thiệt hại về người, vì mỗi khi thử mìn như vậy, anh em bộ đội Kim Thành nói với gia đình đi ra ngoài, tránh bất trắc xảy ra (gia đình cụ Cựu Càng là gia đình cách mạng, cụ và các con như anh Quản, chị Ngân, anh Kiên... đều là cán bộ cách mạng, là những người con trung hiếu). Khi sự cố mìn nổ, tôi đến thăm uý lạo anh em bộ đội huyện, thu dọn hậu quả và cảm ơn Cụ... Cụ Cựu Càng nói: “Tôi chỉ thương tiếc các đồng chí hy sinh. Tối hôm qua anh em đi tìm nơi đặt mìn, đặt dây mìn, hôm nay thử mìn để tối đem đi đặt, không may mìn nổ trước. Tôi thương tiếc anh em vô hạn. Còn nhà và thóc của tôi có đáng là bao. Cần hy sinh bao nhiêu nữa, tôi cũng không tiếc. Tôi sẽ làm lại 3 gian nhà và mời anh em bộ đội Kim Thành về ở”. Rồi Cụ khóc... Không đầy một tháng nhà đã dựng xong, anh em lại về nhà Cụ ở, mọi việc lại diễn ra bình thường như không có chuyện gì xảy ra!

Trên đoạn đường 5 (Kim Thành) địch tìm trăm phương ngàn kế, hòng ngăn chặn hoạt động của quân ta. Nhưng chúng đã thất bại! Tháng nào cũng có tàu địch bị mìn ta lật đổ trên đoạn đường này. Do những chiến công vang dội đánh mìn trên đường sắt, đội du kích Kim Thành đã 2 lần được Bác Hồ gửi thư khen và đã xuất hiện nhiều cán bộ chiến sĩ đánh mìn xuất sắc như: “Bộ ba vua mìn Cảnh, Huy, Chính”; nữ du kích Đinh Thị Nhìn, chiến sĩ thi đua toàn quốc Nguyễn Huy Trường, Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân Nguyễn Văn Thòa...

Có đoạn đường sắt từ ga Phạm Xá, đến thôn Phương Duệ (thôn Dòi) - Quỳnh Khê, ta đánh đi đánh lại rất nhiều lần nhưng địch vẫn không sao tránh được! Nhiều trận đánh chúng tôi ngồi tại một nơi kín đáo ở phía bắc đường 5 để xem tàu đổ chỉ cách 200 - 300m. Mỗi chuyến tàu đến, nghe tiếng còi tàu, tim chúng tôi như bắn lên, vừa mong đợi, vừa lo cho anh em, lo mìn không nổ, lo không phải tàu nhà binh... đủ mọi nỗi lo. Rồi lại mím môi chờ đợi, chẳng ai muốn nói với ai chuyện gì, tất cả tập trung vào ý nghĩ mìn nổ trúng đầu tàu vận chuyển quân sự... Đang suy nghĩ miên man thì tàu xình xình sắp qua chỗ đặt mìn. Bỗng một luồng khói lớn trùm hết đoàn tàu. Đầu tàu sững lại. Các toa tàu chùn lại như con sâu róm bị chạm đầu vào lửa hoặc vật gì nguy hiểm đến tính mạng... Đầu tàu đổ xuống, các toa đổ theo. Sau đó chúng tôi mới nghe thấy tiếng mìn nổ inh tai... Mọi người sung sướng... chui xuống hầm đề phòng địch càn cả sang phía bắc đường xe lửa. Sau 2 giờ địch tập trung truy tìm, anh em ở phía Nam kịp thời rút về thôn Thiệu Đáp, rồi bơi qua sông sang thôn Lan Can, xã Hưng Đạo, huyện Thanh Hà. Còn chúng tôi cũng rút về thôn Cam Đông, xã Việt Hưng ăn mừng chiến thắng... Trận nào cũng có cán bộ chỉ huy quan sát ở vị trí phía Bắc đường số 5 để theo dõi đánh giá kết quả trận đánh cho chính xác. Có lần chúng tôi mời cán bộ lãnh đạo huyện, tỉnh về quan sát trực tiếp... Tiếc rằng lúc đó không có máy ảnh ghi hình làm kỉ niệm. Máy quay phim thì không bao giờ dám nghĩ tới và cũng không hình dung quay phim thế nào. Mỗi chúng tôi cũng chỉ được nghe loáng thoáng về xem xi-nê, chứ không ai được nhìn thấy nó!

Ngoài việc đánh mìn, còn có từng đợt phá đường tàu. Như năm 1949, hưởng ứng lời kêu gọi của Trung ương chuyển sang thời kì chuẩn bị tổng phản công, có một đêm ta đã dùng pháo mìn, phá hơn 10 km đường ray thuộc đất Kim Thành. Có thể nói đêm đó là ngày hội. Mỗi dân quân du kích được giao 2 quả mìn, phụ trách 50 mét đường ray. Đặt xong pháo mìn, từng đoạn dài 1 km có cán bộ quân sự Huyện phụ trách. Đến giờ phát hoả toàn tuyến bằng một phát pháo hiệu, mìn nổ ầm ầm sáng rực cả bầu trời Kim Thành. Sau trận phá đường, địch phải tập trung sửa hàng tuần, tàu mới chạy qua được đất Kim Thành.

Về việc phá tề trừ gian, hai đồn 8 và 5 làm liên tục, không cho “tề” phản động mọc ra. Muốn vậy trước nhất phải phá tan cái quận “bù nhìn” đóng tại thôn Thanh Liên, do Đặng Thúc Quỳnh làm quận Trưởng. Phạm vi của quận này gồm hầu hết các xã dọc đường 5 thuộc đất Kim Thành và một phần huyện Kinh Môn. Quận có 2 tiểu đội lính Pa-ti-giăng canh gác. Tên Quỳnh thuộc loại có học (tú tài cũ), ta đã vận động bọn lính bảo vệ quận, đồng thời viết thư kêu gọi quận Trưởng Quỳnh, nên y tỏ thái độ trung lập, không dùng bọn “tề” phản động phá cơ sở ta. Những gợi ý của cán bộ địch vận, y đều làm theo như không bắt dân làm thẻ căn cước để kiểm soát, không thu thuế những nơi mất mùa, nơi phải nuôi dưỡng cán bộ nhiều như Tường Vu, Lai Khê... y lờ đi không buộc dân phải đóng thuế. Do công tác địch vận tốt của xã Cộng Hòa y có ý muốn ra với kháng chiến và xã Cộng Hòa đã tổ chức đón y. Nhưng chuyện không thành chỉ vì không thống nhất ám hiệu. Sau y phải tự tìm đường ra với cách mạng. Ngày 11-10- 1948 y đã dẫn binh lính dưới quyền mình ra xã Lâm Xá, đến thôn Bộ Hổ gặp được đồng chí Hoàng Văn Bút, cán bộ quân sự của Đồn 8 đưa toàn bộ quận Trưởng, 1 thư kí, 11 lính cùng võ khí vượt qua đường số 5 sang xã Cổ Dũng, qua đò sang thôn Du La, xã Cẩm Chế, Thanh Hà, được cơ quan huyện Kim Thành và nhân dân sở tại đón tiếp chu đáo. Họ rất phấn khởi. Những người lính đều tham gia vào bộ đội Huyện và Tỉnh. Còn Đặng Thúc Quỳnh được sử dụng ở Ban địch vận tỉnh. Khi địch đánh rộng ra vùng tự do của tỉnh Hải Dương, y lại chạy vào nội thành, nhưng không làm gì có hại cho cách mạng.

Tháng 1-1949 tôi được bầu làm uỷ viên Thường vụ Huyện uỷ, được Huyện uỷ phân công phụ trách tổ chức, phụ trách dân vận, làm chủ nhiệm Huyện bộ Việt Minh. Khi hợp nhất mặt trận Việt Minh vào Mặt trận Liên Việt, tôi làm thư kí mặt trận Liên Việt Huyện, về Đảng phụ trách khối Dân vận và Tổ chức Đảng.

Thời gian này, tuy địch đóng khá dày trên đất Kim Thành nhưng phong trào quần chúng ở các xã đều rộng khắp. Các tổ chức Phụ lão, Thanh niên, Phụ nữ, Nông dân... hoạt động rất sôi nổi, nhưng chỉ có một thôn An Bình (làng Vừng) là có cơ sở bí mật. Còn ở các xã, tổ chức quần chúng giữ bí mật với địch, công khai với dân. Những tên phản động hoặc những người cầu an đã chạy vào thành phố Hải Phòng. Các phong trào thi đua yêu nước như mua công phiếu kháng chiến, nộp thuế, đi dân công, tuyển quân, huyện Kim Thành đều làm đầy đủ nghĩa vụ do Tỉnh giao.

Phong trào học tập văn hoá, tập diễn văn nghệ rất sôi nổi. Hội nghiên cứu chủ nghĩa Marx ra đời do tôi làm Hội trưởng để tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản, có đồng chí Phí Văn Tưởng làm cán bộ giúp việc (đồng chí Tưởng mang cái tên “Tưởng - Marx” là vì thế. Sau này đồng chí Tưởng làm Chủ tịch huyện Kim Thành, và làm Chủ nhiệm Công ty Bách hoá Hải Dương). Đặc biệt phong trào luyện quân, xây dựng lực lượng vũ trang rất nổi. Mỗi xã có một Trung đội dân quân du kích, huyện có một đại đội gồm 3 trung đội. Tháng 8-1949 toàn huyện đã tổ chức Đại hội Tập ở huyện Tứ Kì trong 3 ngày liền. Nhân dân toàn huyện tuy bị địch chiếm đóng, nhưng đã kéo ra khu Tự do Tứ Kì hàng vạn người dự Đại hội Tập. Địch biết ta tổ chức Đại hội Tập rất lớn ở vùng Tự do nhưng chúng cũng chẳng dám làm gì. Phong trào quần chúng rất vững. Khi địch đánh chiếm vùng Tự do Từ Kì, Ninh Giang, Thanh Miện... của Hải Dương, cơ quan huyện đã chuyển hẳn về đất Kim Thành. Đầu năm 1950 đã tổ chức Đại hội Đảng ở thôn Cao Ngô, xã Liên Hòa.

Xây dựng gia đình

Đầu năm 1949 tôi đã bước sang tuổi 20. Lúc này các đồng chí trong Huyện uỷ với lứa tuổi như tôi đều đã có gia đình, con cái đề huề, riêng tôi vẫn sống độc thân, lại là uỷ viên Thường vụ phụ trách dân vận. Lệ “tảo hôn” cũng làm tôi phiền lòng. Ban Chấp hành Phụ nữ huyện có nhiều đồng chí chưa lập gia đình, nên các đồng chí cứ gán ghép, giới thiệu với tôi nhiều “cô”. Tôi cũng hiểu Ban Thường vụ rất quan tâm đến việc thành lập gia đình của tôi. Mới 20 tuổi mà mọi người cho rằng tôi đã “ế vợ”, hoặc có bệnh (?) nên mới không lấy vợ. Các cô phụ nữ xã, huyện, đều muốn gán cho tôi cô này, cô khác. Có cô mạnh dạn nói thẳng “muốn làm bạn” với tôi. Cô khác tế nhị hơn chỉ chăm sóc đời sống cho tôi như giặt giũ, vá may quần áo giúp. Tôi đều cảm ơn, tất cả không dám ngỏ lời với bất cứ ai, vì tôi nghĩ mình còn ít tuổi, trong lúc kháng chiến gian khổ, không may bị hy sinh sẽ làm dang dở cho chị em, nên tôi không dám đặt vấn đề xây dựng gia đình...

Khoảng tháng 4-1949, Ban Thường vụ Tỉnh uỷ Hải Dương dự kiến điều tôi lên làm Trưởng ban chiếm đóng của Tỉnh. Các đồng chí khuyên tôi nên lấy vợ trước khi lên Tỉnh, nhất là những đồng chí thân thiết như đồng chí Lê Công Thiện, Hoàng Hồi, Nguyễn Văn Ngoạn. Đồng chí Thiện lúc đó phụ trách đồn 9, có xã Bình Dân. Đồng chí Hồi người xã Bình Dân giới thiệu cho tôi cô Phí Thị Tâm là Bí thư Phụ nữ xã Bình Dân mới 17 tuổi. Tôi cũng biết sơ qua đồng chí Tâm, vì đồng chí Tâm được kết nạp vào Đảng mới 16 tuổi, mà qui định Điều lệ Đảng lúc đó là 17 tuổi (tính cả tuổi mụ là 18) thì mới được kết nạp vào Đảng. Khi tôi là Trưởng ban Tổ chức Huyện uỷ đã về xã Bình Dân thẩm tra việc kết nạp sai điều lệ về tuổi của đồng chí Phí Thị Tâm. Nhưng sự việc cũng dừng ở đó thôi. Đến khi đồng chí Thiện và Hồi giới thiệu, nhận làm mối cho tôi, tôi cũng rất phân vân. Sau do sự vận động, có lúc như thúc ép, tôi mới nhận lời. Chúng tôi gặp nhau được 3 lần, trao đổi sơ sơ, nhưng Ban Thường vụ Huyện uỷ có ý kiến là tổ chức đám cưới luôn, và chủ động đi bàn bạc với hai gia đình chúng tôi. Hai gia đình cũng đồng ý.

Thế là đến ngày 13-6-1949 đám cưới của chúng tôi được tổ chức theo hình thức “đời sống mới” ở thôn Phù Tinh thuộc khu Hà Đông, huyện Thanh Hà. Ngày tổ chức lễ thành hôn do Huyện và hai xã Cộng Hòa, Bình Dân đứng ra tổ chức rất đông vui. Tiệc cưới có bánh kẹo, đặc biệt là có xôi vò, chè đường, do hai xã tặng cô dâu chú rể. Hôm đó tôi bận họp Thường vụ, việc tổ chức là nhờ vào huyện, xã, cô Tâm với gia đình lo liệu. Cô Tâm mới 17 tuổi nhưng đã quán xuyến một phần công việc ngày hôm đó. Đúng 5 giờ chiều, họp xong Ban Thường vụ Huyện uỷ, chúng tôi cùng về một lúc. Đến Phù Tinh, tôi mới mượn được chiếc áo sơmi trắng của anh Hồng Long và cái quần ka ki của anh Ngoạn để mặc về làm lễ thành hôn. Tôi thay bộ quần áo nâu đưa cho nhà tôi gói cất đi. Cô dâu cũng giở gói tư trang đưa cho tôi đôi dép cao su trắng hiệu “con hổ”. Lần đầu tiên tôi được đi đôi dép cao su trắng, do vợ mua cho, tôi rất cảm động...

Hình như tôi có duyên với đồng chí Lê Ràm. Trong dịp này đồng chí Lê Ràm công tác ở Ban chiếm đóng Liên khu III về công tác ở Kim Thành. Tôi mời đồng chí đến dự, đồng chí đã làm bài hát và tự hát trong buổi lễ thành hôn của chúng tôi. Tôi chỉ còn nhớ có một câu... “Cả huyện đi ăn cưới đôi Thành - Tâm”...

Oái oăm và đáng buồn cho chúng tôi! Đúng 9 giờ tối, mọi người đang thu xếp dọn dẹp, nhất là gia đình cụ Hương Hòi thôn Phù Tinh suốt cả ngày lo lắng nấu nướng giúp đỡ, nhà sư chùa Phù Tinh tạo mọi điều kiện tốt nhất cho lễ thành hôn của chúng tôi, tất cả còn đang bận rộn dọn dẹp thì có tin địch sẽ tiến công vào khu Hà Đồng sáng sớm ngày hôm sau. Như vậy là cơ quan huyện Kim Thành đóng tại Hà Đông, ngay đêm 13- 6-1949 phải chuyển hết sang Tứ Kì. Gia đình hai họ phải trở về Kim Thành ngay đêm đó. Thật là không ngờ ngày vui lại vất vả đến thế

Mọi việc chuẩn bị cho đêm tân hôn không còn nữa vì 12 giờ đêm thu xếp xong công việc, hai vợ chồng đi bộ đến sáng ngày 14- 6-1949 mới đến làng Mép -Tứ Kì, nơi gia đình tôi sơ tán.

Ngày hôm sau địch không đánh lên khu Hà Đồng, đó chỉ là tin dự báo thôi. Còn tôi lại phải đi họp ở tỉnh rồi về họp ở huyện. Thực sự đêm tân hôn của chúng tôi phải sau 17 ngày nữa mới được “chính thức hoá”. Nói chuyện này nhiều đồng chí của tôi vừa buồn cười, vừa không tin, nhưng sự thật là thế.

Sau này thỉnh thoảng tôi hay nói vui với nhà tôi, nhất là sau khi từ “Ăng ca” ở Campuchia du nhập sang, tôi bảo đám cưới chúng mình do “Ăng ca” cưới cho đấy? Vợ chồng cùng cười... Nhưng “Ăng ca” Việt Nam khác “Ăng ca” Campuchia.

Đồng chí Phí Thị Tâm khi còn trẻ là cô gái xinh đẹp nhất nhì trong huyện. Về phẩm chất đạo đức phải nói là hiếm có, giỏi việc nước, đảm việc nhà. Sáu năm tôi đi tù và công tác xa, đồng chí giữ chữ hiếu với cha mẹ hai bên, giữ trọn nghĩa tình với chồng, làm trọn nhiệm vụ với Đảng và nhân dân giao cho, trông nom con cái chu đáo. Sau 8 năm chúng tôi cưới nhau mới sinh cháu đầu là Đoàn Duy Linh năm 1957 và tiếp 3 cháu nữa. Liền trong 4 năm 11 tháng chúng tôi đã sinh 4 cháu trai, trong lúc kinh tế cực kì khó khăn. Vợ tôi vẫn đi làm và chăm nuôi con, giúp đỡ chồng rất chu đáo, dạy bảo con cái đến nơi đến chốn, cho tới ngày các cháu trưởng thành. Đồng chí Nguyễn Thị Định, Chủ tịch Hội Liên hiệp Phụ nữa Việt Nam đã đến tận nhà tôi để gắn Huy chương vì Sự nghiệp giải phóng Phụ nữ cho cả hai vợ chồng tôi.

Đồng chí Tâm xuất thân từ gia đình nhà nho nghèo yêu nước. Ông nội là cụ Thương Quê, còn gọi là quan Thương, đỗ tú tài làm Thương tá Hải Dương, cùng với Cao Bá Quát chống vua Tự Đức. Cụ bị xử tử hình, chôn nửa người, sau một tuần mới mất. Do những người lính canh tử tế, đêm đem nước cháo cho cụ uống, nên mới sống được 7 ngày. Gia đình sợ hãi phải chạy xuống xóm “Lau” xã Đại Đức, Kim Thành lánh nạn. Gia đình trở nên nghèo khổ. Khi cải cách ruộng đất được qui thành phần cố nông. Tuy nhà nghèo, đến Cách mạng tháng 8-1945 mới được đi học, nhưng đồng chí Phí Thị Tâm chăm học, có di truyền thông minh, nên học giỏi, tiếp thu rất nhanh, khi đi làm cách mạng từng bước được học tập, đào tạo nên công việc phụ trách đều làm tốt. Họ Phí thôn Quê Phương, xã Bình Dân, Kim Thành có truyền thống nho học, thông minh nên địa phương có câu: “Văn chương họ Phí, lí sự họ Bùi...” vì thời kì đó cả huyện Kim Thành chỉ có hai người đỗ Tú tài thì đều người họ Phí cả.

Đầu năm 1950, giặc Pháp đánh chiếm vùng Tự do của tỉnh. Để chia lửa với hậu phương, phân tán lực lượng địch, huyện uỷ phân công 3 đồng chí uỷ viên Thường vụ Huyện uỷ về 3 đồn vận động quần chúng đánh địch. Mỗi đồn phải tổ chức một trận đánh tiêu biểu. Tôi được phân công về đồn 8, đồng chí Hoàng Hồi về đồn 5, đồng chí Vũ Viết Thưởng huyện đội trưởng về đồn 9. Huyện Kim Thành lúc đó đóng ở thôn Bàu và thôn Bửa thuộc khu Hà Đông, huyện Thanh Hà. Tôi về đồn 8, xã Cộng Hòa là nơi có lực lượng vũ trang mạnh, có đồng chí Bí thư chi bộ xã, Chủ tịch xã, xã đội trưởng, Thường vụ rất năng nổ, chiến đấu dũng cảm như đồng chí: Vượng, Văn, Cao, Quang, Đắn, Hoàn, Vanh. Đồng chí Huyện uỷ viên phụ trách đồn là Nguyễn Tiến Long rất hăng say đánh giặc...

Tôi cùng các đồng chí nghiên cứu đánh một trận mở đầu ở đồn Lai Khê, nơi địch tập trung mạnh nhất huyện. Nếu ta đánh thắng sẽ có tiếng vang cho toàn huyện. Nắm được qui luật đi lấy nước ngọt của địch ở giếng thôn Thanh Liên, tôi chọn cách đánh “độn thổ”, giáp vị trí quận, để gây bất ngờ cho địch. Chúng tôi đào 8 hố giấu kín 8 du kích đã được thực tập gần một tháng ở Bến Tắm huyện Chí Linh, khu căn cứ kháng chiến. Trên nắp hố và chung quanh được hoá trang rất cẩn thận. Những người đi đào hố đều lấy du kích thôn Tường Vu, khi đào xong trở về đều tập trung ở xóm Trại thôn Tường Vu, chờ đến khi trận đánh kết thúc mới được về nhà để bảo đảm tuyệt đối bí mật cho trận đánh.

Chiều ngày hôm trước 4-3-1950 có cuộc họp để phân công chỉ huy trận đánh tại nhà anh Chuẩn xóm Trại thôn Tường Vu. Đồng chí Đào Quang Đắn (tức Tuyên) xã Đội trưởng xã Cộng Hòa đã cùng anh em đi tập luyện ở Bến Tắm, Chí Linh, đề nghị xin cử đồng chí khác làm Chỉ huy trưởng, đồng chí Tuyên chỉ nhận làm chỉ huy phó. Qua trao đổi một lát với các đồng chí lãnh đạo xã, tôi quyết định cử đồng chí Đào Quang Vượng, phó Bí thư chi bộ, chính trị viên xã đội, con người dũng cảm mưu trí và đã chỉ huy trực tiếp hai trận đánh mìn ở xóm gốc Me và Xóm Đình năm 1948, là người đã theo sát tình hình diễn biến hàng ngày địch đi lấy nước ngọt ở giếng Thanh Liên, làm chỉ huy trưởng trận đánh quan trọng này. Mọi người đều nhất trí. Hai đồng chí Vượng và Tuyên cùng 8 du kích hứa quyết tâm làm trọn nhiệm vụ được giao. Tôi còn trao đổi kỹ với hai đồng chí chỉ huy trưởng và chỉ huy phó về một số tình huống bất trắc có thể xảy ra. Sau đó tôi cho các đồng chí ăn nghỉ, đến 10 giờ đêm ra trận địa để nhận địa hình, nơi mình sẽ phải nằm dưới hố khoảng 10 giờ để chờ địch. Tôi biết đó là những giờ phút rất căng thẳng, nhất là những anh em nằm dưới hố. Tuy tất cả là người địa phương rất quen biết địa hình, đã đi xem xét và thực tập nhiều lần, nhưng anh em vẫn có nhiều lo lắng. Giả dụ xe tô đè lên miệng hố, thì có quyền xông lên đánh địch không? Ngồi lâu dưới đất khi lên có thể bị chuột rút bị mắt quáng gà? nước uống cho anh em? nếu địch không đến, hoặc bị lộ...? Tất cả mọi tình huống đặt ra đều được giải đáp chu đáo.

Ngày 5-3-1950 vào hồi 8h30 một xe chở nước (Citerne) cùng hai tên lính da đen trên một xe Jeep, cùng đi với 4 người tù chúng bắt đi vác vòi bơm. Hai đồng chí chỉ huy rất lo. Khi đến bờ giếng chúng dừng xe, đi quan sát rất kỹ, đi đi lại lại mà không cho vòi xuống bơm nước. Các đồng chí đã nghĩ đến chuyện bị lộ, nhưng đồng chí Vượng nói cứ bình tĩnh, theo rõi sát mấy thằng lính... Có lúc tên lính đến rất gần chỗ chỉ huy của hai đồng chí, nhưng các đồng chí vẫn giữ yên lặng theo rõi. Sau khoảng 15-20 phút rất căng thẳng, 2 tên lính da đen quay về xe lấy nước, bắt tù vác vòi xuống giếng. Máy bơm nổ thì lúc đó đồng chí Vượng phát hoả, hô “xung phong”. Tám chiến sĩ du kích gan vàng, dạ sắt, đã đồng loạt đội nắp hố cá nhân xông lên đánh địch. Do bị đánh bất ngờ, địch vô cùng hoảng sợ. Ta bắt sống hai lính da đen, tước súng và tha ngay 2 tên này, giải thoát 4 tù chính trị địch bắt đi lấy nước. Đây là trận đánh “độn thổ” đầu tiên của huyện Kim Thành, là trận đánh sâu trong lòng địch, làm cho chúng hoang mang lo sợ. Chúng cho là bộ đội chủ lực đã vào sâu trong đất tạm chiếm của chúng, chỉ có bộ đội chủ lực mới dám đánh “độn thổ” như thế. Chúng sợ bị phục kích, không dám tung quân ra truy kích lực lượng ta, dù bốt quận cách trận địa 100 mét, cách Tiểu khu quân sự Lai Khê 400m. Mãi đến chiều 5-3-1950 sau khi tung quân thăm dò các ngả đường vào giếng Thanh Liên, chúng cho là an toàn, đến 4 giờ chiều chúng mới dám đến nơi trận chiến xảy ra. Còn lực lượng ta đã được chuẩn bị chu đáo rút về xã Thượng Vũ an toàn. Ngay trưa hôm đó, tôi chỉ thị cho anh em hoá trang là phụ nữ, súng tháo ra làm ba, bỏ vào quang gánh, 12 giờ trưa vượt đường 5, đóng giả là người đi chợ vượt đường 5, đường sắt, về qua xã Cổ Dũng rồi về thôn Tường Vu, Xóm Trại. Tối hôm đó tổ chức liên hoan mừng chiến thắng, nhưng rất bí mật và gọn nhẹ. Sau đó tôi cử hai đồng chí du kích xã là Đoàn Hữu Cự và Lưu Văn Thơ cùng đồng chí xã đội trưởng mang 2 súng trường Mỹ - chiến lợi phẩm, nộp cho huyện đội Kim Thành và lĩnh thưởng mỗi khẩu 500 đồng tiền cụ Hồ.

Trong đêm hôm đó, tôi cũng vượt qua đường số 5, đường sắt, xuống thôn Cam Đông, xã Việt Hưng thuộc đồn 8 và các xã khác để tuyên truyền chiến thắng, và phân tích âm mưu của địch đánh rộng ra vùng tự do của tỉnh Hải Dương. Các chiến sĩ gan vàng, dạ sắt của xã tôi gồm 10 người (2 chỉ huy, 8 du kích) đến hôm nay chỉ còn 5 đồng chí. Hai đồng chí chỉ huy là Vượng và Tuyên đã về hưu, đang sinh sống ở xã Cộng Hòa.

Đồng chí Vượng không may bị mù cả hai mắt. Tám du kích, nay còn 3 đồng chí là: đồng chí Ngách, đồng chí Nàng, đồng chí Thành đang sinh sống ở xã Cộng Hòa. Ba đồng chí này là người của 3 thôn: Đồng chí Ngách thôn Tường Vu, đồng chí Năng thôn Lai Khê, đồng chí Thành thôn Thanh Liên. Thật là sự ngẫu nhiên thú vị, mỗi thôn còn một đồng chí làm nhân chứng lịch sử. Còn 5 đồng chí khác do tuổi già sức yếu đã qua đời.

Đây là trận chiến đấu lần cuối trong đời hoạt động của tôi ở Kim Thành, Hải Dương trước khi chuyển sang hoạt động ở một môi trường mới, phức tạp và gian khổ hơn - Thành phố Hải Phòng.

Kết thúc giai đoạn công tác ở Hải Dương, nơi chôn rau cắt rốn của tôi và tôi đã trưởng thành từ đấy bằng những công việc thiết thực cụ thể để xứng đáng với Hải Dương quê hương có đường 5 “Anh dũng kiên cường” yêu quí, với xã Cộng Hòa anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân thời chiến tranh chống thực dân xâm lược Pháp, xứng đáng với Thành phố Hải Phòng “Trung dũng quyết thắng” thân thương, là nơi “Lửa thử vàng, gian nan thử sức” rất khốc liệt, mặt đối mặt với quân thù, nơi cái sống và cái chết diễn ra không đầy gang tấc và đã kéo dài đời hoạt động của tôi tới 36 năm chẵn (tháng 6-1950 - 6-1986), tại Thành phố Cảng anh hùng, biết bao kỉ niệm buồn vui và đầy kịch tính.

***

Chương 4: Cuộc chiến đấu mới, mặt đối mặt với quân thù

Sau chiến thắng tuy nhỏ nhưng vang dội vì cách đánh rất táo bạo ngay trong lòng địch, tôi đang đi sang các xã khác dọc theo đường số 5 thuộc đất Kim Thành vừa tuyên truyền chiến thắng vừa chuẩn bị một trận chiến khác, thì được lệnh ra Thanh Hà gặp cấp trên.

Đó là đầu tháng 4-1950, tôi cùng Ban Thường vụ huyện uỷ đến thôn Phù Tinh khu Hà Đông thuộc huyện Thanh Hà, Hải Dương, gặp đồng chí Lê Thanh Nghị, Phó Bí thư Liên khu uỷ III, Bí thư phân khu uỷ Tả ngạn Sông Hồng về làm việc với Huyện uỷ. Có các đồng chí Đào Đức Chính - phó Chủ tịch Uỷ ban kháng chiến hành chính tỉnh Hải Dương và một số đồng chí khác.

Sau buổi làm việc xong, anh Nghị gặp tôi nói chuyện và hỏi tôi về tình hình khu tạm chiếm Kim Thành, trận đánh độn thổ ở Thanh Liên. Rồi Anh nói: “Tôi về kiểm tra 4 tỉnh và Thành phố Hải Phòng thuộc Tả Ngạn Sông Hồng, tôi đã quyết định chia Hải Phòng làm 3 quận, nay thiếu cán bộ chủ chốt làm Bí thư Quận uỷ. Tỉnh uỷ Hải Dương giới thiệu đồng chí về làm Bí thư một quận”.

Tôi đang quen công tác ở nông thôn, gắn bó với Kim Thành, đường 5 khói lửa, nay sang một môi trường mới, tôi đang phân vân suy nghĩ, anh Nghị nói ngay: “Đồng chí vào công tác nội thành thích hợp đấy, sẽ quen dần...”. Lúc đó tôi mới 21 tuổi và cũng hơi đẹp trai, nên anh Nghị tỏ vẻ mến tôi lắm. Tôi trả lời anh: “Đảng điều động đi đâu, tôi xin chấp hành nghiêm chỉnh...”. Và kể từ đây tôi biết anh Nghị, rất quý anh.

Tháng 6-1950 tôi sang Đèo Voi, nơi Thành uỷ Hải Phòng sơ tán thuộc đất huyện Sơn Động tỉnh Bắc Giang, tôi lại gặp anh Nghị. Anh đã viết xong quyển Bệnh cẩu an, cho tôi một quyển. Tôi hỏi anh sao lại gọi là “cẩu an” chứ không phải “cầu an”. Anh giải thích “cẩu an” là con chó nằm yên, chữ có dùng ý phê bình cán bộ, đảng viên nhiều nơi trong khu Tả Ngạn sợ chết, như con chó không dám hoạt động gì, đầu hàng, đầu thú... còn “cầu an” thì nhẹ quá. Cần nghiêm khắc phê bình nên phải dùng “cẩu an”. Đầu quyển sách nhỏ, thay lời tựa, anh Nghị viết những lời hết sức trân trọng quí mến Bác Hồ như có câu: “Để mừng ngày sinh nhật Người 19-5, con xin kính dâng lên Người bài viết này...”.

Khoảng tháng 5-1950 tôi nhận được nghị quyết của Tỉnh uỷ Hải Dương điều sang công tác ở Hải Phòng, do đồng chí Trần Tạo- Quyền Bí thư Tỉnh uỷ kiêm Chủ tịch Uỷ ban kháng chiến hành chính Hải Dương kí (lúc này anh Nguyễn Năng Hách là Bí thư Tỉnh uỷ đang ở Khu căn cứ địa Chí Linh). Tôi đến chào anh Trần Tạo để sang Hải Phòng công tác. Tỉnh uỷ đóng ở thôn Bàu Bửa thuộc khu Hà Đông, Thanh Hà. Anh Trần Tạo gặp tôi rất vui vẻ. Anh nói: “Tỉnh uỷ đã chọn rất kĩ số cán bộ của tỉnh, nay chọn đồng chí sang Hải Phòng công tác, đồng chí cố gắng làm tròn nhiệm vụ. Tỉnh uỷ trước đây đã dự kiến đưa đồng chí sang làm Bí thư Huyện uỷ Kinh Môn, nhưng theo yêu cầu của Khu uỷ, Tỉnh uỷ cử đồng chí sang Hải Phòng”. Tôi hỏi thêm anh Trần Tạo về một số tình hình ở Hải Phòng, anh bảo tôi: “Chắc đồng chí Phó Bí thư Liên Khu uỷ đã nói rõ tầm quan trọng của địa bàn Hải Phòng với đồng chí rồi...” Sau đó, anh bảo Văn phòng lấy 500 đồng tiền cụ Hồ, có in hình con trâu xanh cho tôi, để có tiền đi đường sang Đông Triều, đến Đèo Voi Bắc Giang nhận công tác tại Thành uỷ Hải Phòng.

Nhớ phong trào! Nhớ nhân dân! Nhớ đồng chí! Đặc biệt là thương vợ mới cưới được 10 tháng. Dù đồng chí Phí Thị Tâm lúc đó mới 18 tuổi, đã trưởng thành, vào Đảng từ năm 16 tuổi, đã làm Bí thư phụ nữ xã Bình Dân, nhưng tình chồng vợ hương lửa đang nồng, chia tay nhau sao khỏi bịn rịn. Hôm tiễn đưa tôi sang Hải Phòng công tác, đứng dưới gốc cây gạo thôn Tường Vu, cây gạo có hàng trăm tuổi, (nay vẫn là cây cổ thụ sống lâu nhất vùng), vợ tôi nước mắt lưng tròng, bắt tay tôi, mặt quay đi để tôi không nhìn thấy giọt lệ tuôn trào. Một số đồng chí xã Cộng Hòa như đồng chí Long, đồng chí Ngoạn Huyện uỷ viên cũng đến gốc cây gạo tiễn tôi. Nửa tiểu đội dân quân du kích xã Cộng Hòa đưa tôi vượt đường 5, đến thôn Cam Đông xã Việt Hưng. Tôi ngủ lại một đêm, chiều hôm sau qua Kinh Môn đến trạm giao thông Nhị Chiều của Hải Phòng để được dẫn đến Đèo Voi Bắc Giang gặp Thành uỷ Hải Phòng. Giúp tôi đi đường xa, huyện đội Kim Thành cử chú Phết liên lạc của huyện đội đi với tôi đến Đèo Voi, sau một tháng chú Phết trở lại Kim Thành.

Đến Hải Phòng, nằm chờ ít ngày ở núi Cò Nhớn Đèo Voi, tôi gặp đồng chí Văn Bút, Bí thư Huyện uỷ An Dương, Kiến An, đồng chí Giản tức Kim, Thường vụ Huyện uỷ Thái Ninh tỉnh Thái Bình đến nhận công tác làm Bí thư Quận uỷ, cùng ở Đèo Voi. Cơm hẩm cá khô, rau muống, đồng chí Bút sau này thường nhắc đi nhắc lại nhiều lần: “Một con cá phèn, sáng tôi ăn đầu, anh Thành ăn đuôi, chiều tôi ăn đuôi, anh Thành ăn đầu...”. Cho đến tháng 6-1950 tôi nhận quyết định về làm Bí thư Quận uỷ Ngô Quyền kiêm Chủ tịch Uỷ ban kháng chiến hành chính, Chính trị viên Quận đội. Đồng chí Nguyễn Văn Bút, Bí thư Quận uỷ Bạch Đằng, đồng chí Giản tức Kim vì không quen công tác nội thành nên không dám nhận chức Bí thư Quận uỷ. Thành uỷ quyết định cử đồng chí Minh Sơn làm quyền Bí thư Quận uỷ Cửa Cấm. Sau khi có quyết định tôi đã nhanh chóng hình thành bộ máy cơ quan Quận. Có điều lúc này Thành uỷ đã chủ trương chuyển hướng, chỉ đấu tranh chính trị, không đấu tranh vũ trang. Ngay cả 2 huyện Thủy Nguyên và Hải An cũng không đấu tranh vũ trang. Bởi vậy tổ chức ra Quận đội rất hình thức, thêm cồng kềnh, có vũ khí không được nổ súng. Tôi quen hoạt động ở Kim Thành, cán bộ chính trị dân vận cũng được đào tạo và trang bị cho súng ngắn, lựu đạn, nếu cần là chiến đấu ngay. Nay có súng phải giấu đi, địch đến bắt phải giơ hai tay cho chúng trói, chúng còng. Nghĩ lại bây giờ thấy rất tiếc Những lúc địch sở hở, ta chỉ cần một quả lựu đạn có thể diệt hàng chục tên địch!

Khoảng cuối năm 1950 tôi đang ở ven đô, xã Kiền Bái thuộc huyện Thủy Nguyên để củng cố cơ sở khu 6 thuộc quận Ngô Quyền bị phá vỡ. Bí thư chi bộ, chi uỷ như các đồng chí Huệ tức Hoạt, đồng chí Tố, đồng chí Học, đồng chí Sơn... đều đã bị bắt. Tôi củng cố vừa xong, cử đồng chí Hồng Sơn 40 tức Sơn thọt tạm thời làm Bí thư chi bộ... thì được triệu tập về Đèo Voi họp, vì Thành uỷ có chủ trương tăng cường cán bộ cho Quận, cử các đồng chí Thành uỷ viên hoặc Thường vụ Thành uỷ xuống làm Bí thư Quận uỷ. Quận tôi do đồng chí Nguyễn Mạnh Ái làm Bí thư, tôi xuống làm Phó Bí thư còn các chức vụ khác vẫn giữ nguyên. Đồng chí Hoàng Mậu uỷ viên Thường vụ làm Bí thư quận uỷ Bạch Đằng, đồng chí Nguyễn Văn Phùng làm Bí thư Quận uỷ Cửa Cấm. Các Quận về đóng rải rác ở Thủy Nguyên, Kinh Môn.

Sang năm 1951 tôi làm xong giấy tờ vào nội thành hoạt động.

Trận chiến đầu tiên

Cảng Hải Phòng lúc này là cái cuống họng của đội quân viễn chinh Pháp ở Bắc Bộ, nên chúng bố phòng rất chặt chẽ. Mật thám, chỉ điểm giăng khắp các nẻo phố, nhung nhúc như rươi, hung ác hơn cả dã thú. Vì hoạt động trong lòng địch nên tôi giữ rất nghiêm ngặt nguyên tắc bí mật. Khi đến Hải Phòng, tôi đóng vai người dân ở Hà Nội xuống Cảng tìm mối buôn bán. Mọi việc nói chung được trôi chảy, thuận lợi...

Mùa thu năm 1951 Hải Phòng kỉ niệm 2 ngày lễ lớn của dân tộc 19-8 và 2-9. Năm đó có sự chuyển hướng đấu tranh trong lòng địch. Thành uỷ quyết định không treo cờ và rải truyền đơn như mọi năm mà tổ chức từng nhóm, tổ ba người, cùng với quần chúng cảm tình cách mạng đi nói chuyện tới từng gia đình, từng người về cách mạng tháng Tám, về Hồ Chủ Tịch, về cuộc kháng chiến thần thánh của nhân dân ta chống thực dân Pháp xâm lược, vận động nhân dân chống bắt lính, ủng hộ kháng chiến, đưa con em ra vùng tự do tòng quân giết giặc...

Trong bối cảnh đó, ngày 18-9-1951 lúc tôi đang ăn cơm tối với ông chủ nhà, ông Ngỗi, là cơ sở của ta, thì bị sa vào tay địch. Nguyên do Lê Thanh là Phó Bí thư Huyện Hội phụ nữ huyện Hải An bị giặc bắt, không chịu được đòn thù của địch đã khai phá cơ sở.

Lúc bọn mật thám nhốn nháo xông vào nhà ông Ngỗi, chúng kéo theo cả một số người vừa bị bắt, người nào cũng thâm tím mặt mày, áo quần bết cả bùn lẫn máu. Tôi buông đũa nhìn ra: anh Hùng (Điều) giao thông viên quận tôi, anh Tham (Rỗ) Phó thư kí công đoàn khu 6 thuộc quận Ngô Quyền, anh Đào Hữu Thăng, chị Khương và bốn, năm người nữa đều là cơ sở cách mạng. Thấy nguy cơ bị bắt, tôi tháo vội chiếc đồng hồ và chiếc nhẫn vàng quẳng xuống gầm giường. Nhưng quan trọng là làm thế nào để thông tin cho các đồng chí của tôi vừa bị bắt đừng có nhận nhau, đừng có khai báo. Thằng Xếp Hòa lấy tay đẩy tôi ra khỏi cửa và hỏi: “Anh biết những đứa này chứ?”.

Lợi dụng câu hỏi, tôi nhìn thẳng vào mấy chỗ anh chị em vừa bị bắt và lên tiếng trả lời:

- Không? tôi không hề quen biết mấy người này. Tôi không biết họ là ai, bởi tôi mới ở Hà Nội xuống đây tìm người nhà.

- Mày nói dóc!

- Hắn vừa nói vừa phẩy tay ra lệnh cho mấy tên ác ôn lục soát trong nhà.

Tôi vẫn cố ý cãi to:

- Tôi là người Hà Nội, thẻ căn cước của tôi ở Hà Nội! Giấy đi khám bệnh ở Hà Nội. Tôi vừa xuống đây tìm người nhà để tìm mối buôn bán.

Thằng mật thám Tây lai Mác-tanh, xem giấy tờ của tôi, có một thoáng ngần ngừ song vẫn phẩy tay ra lệnh:

- Mặc áo vào.

Tôi đứng yên không mặc.

- Đù mẹ thằng này bướng!

Thằng Phúc vừa chửi vừa thẳng tay nện hai quả thật lực vào ngực tôi đánh “hự”, lấy còng khoá tay và ấn tôi lên xe. Chiếc xe chật ních người. Mặc mấy tên chỉ điểm ngồi kèm sát, tôi đưa mắt nhìn từng người và lắc đầu ngầm ra tín hiệu cho các đồng chí của tôi không khai, không nhận nhau. Về bốt Cống Trắng- Cát Bi, hành dinh của bọn mật thám không quân, tôi đã thấy Lê Thanh. Hình như sau khi chị đã khai báo, địch nới tay cho chị ra ngoài phòng giam. Thấy tôi, chị liền giơ tay đấm vào bụng tôi ba bốn đấm, nói trước mặt mấy tên mật thám:

- Mày biết võ nghệ của tao chưa?

Tôi nhìn chị nửa giận, nửa thương hại, nói luôn:

- Võ của chị đánh tôi không đau đâu, mà tay chị mới đau.

- Tao đã khai mày là chủ tịch rồi!

Tôi trừng mắt nhìn chị và nói:

- Tôi quen biết gì chị? Chị là phụ nữ mà ăn không nói có, chị không để đức cho con cháu mai sau à? Tôi xưa nay không hề quen biết chị.

Nghe tôi nói hai mắt chị cụp xuống, quay mặt và lảng đi về phía buồng giam tù.

Chúng đẩy tôi vào xà lim. Lúc này một phần lo cho bản thân, phải chuẩn bị gồng mình chịu tra tấn, nhưng lo hơn cả là số đồng chí của tôi vừa bị bắt. Phải làm thế nào giữ vững tinh thần của các đồng chí, không khai báo, không nhận nhau? Nếu để chúng tra hỏi họ trước, có thể sẽ rất nguy, danh tính của tôi cùng cơ sở sẽ bị lộ hết.

Vào đây tôi được biết cứ 12 giờ đêm chúng mới lôi người bị bắt lên tra tấn hỏi cung. Hôm ấy chừng 11 giờ tôi đập cửa xà lim, gọi rầm lên. Bọn chúng đang ngủ, chồm dạy chửi tục:

- Tiên sư thằng này, mày định khai báo hay sao?

- Tôi người Hà Nội xuống đây, là người dân lương thiện, sao các ông lại bắt mà không hỏi cho rõ, lại giam ở đây không cho về?

- Đ. mẹ thằng này làm ông mày mất giấc ngủ hả? Lôi cổ nó lên đây! Cho nó, nếm thử các món xào xáo của các ông Tổ sư nhà trời!

Chúng lôi tôi lên đấm đá một hồi, nhưng tôi vẫn cãi to, cố ý để mấy đồng chí dưới xà lim nghe thấy:

- Tôi có đủ giấy tờ hợp lệ của các ông cấp. Tôi là người Hà Nội, các ông bắt oan tôi!

Quả nhiên sáng hôm sau chúng điệu tôi lên đánh trước, đánh quyết liệt.

- Thằng này đêm qua đánh lừa chúng ông...

Chúng dùng găng tay đấm bốc đánh vào hai bên thái dương, vào mặt, đánh thúc vào ngọc hành, chúng “xin âm dương” khi tôi đứng lên, đá mũi giày vào mạng sườn khi tôi ngã xuống. Thằng Đới “hứ hự” to khoẻ nên những cú đá của nó rất nặng cân. Chiếc xương sườn bên trái tôi, nơi có cái nhọt, bị gãy, máu me chan hòa, máu càng vọt ra khi chính tay nó cầm gậy tre thọc sâu vào nơi đó...

- Cơ sở mày ở đâu? Tài liệu mày để đâu? Súng và con dấu mày để đâu?

Tôi chỉ còn nghe láng máng lời tra hỏi, lúc ngất đi, khi tỉnh lại. Nhưng khi tỉnh lại tôi vẫn một mực trả lời không chút khiêu khích:

- Tôi hồi cư về Hà Nội, về cùng các ông, kiếm sự an toàn của các ông. Tôi xuống đây tìm người nhà để làm ăn buôn bán. Xuống đây tôi đã đi trình báo...

- Sao thằng Tham nó biết mày?

- Tôi chỉ đến hiệu nó may cái áo sơ mi. Tên tôi nó còn chưa biết. Các ông đánh nó đau quá, nó nói liều để đỡ đòn đó thôi.

Máu chảy nhiều quá, chiếc sơ mi đẫm máu, tôi ngất đi, tỉnh lại không rõ bao nhiều lần. Chúng khiêng tôi vứt về xà lim. Lúc chúng điệu tôi qua cửa những buồng giam số anh em bị bắt hôm qua, với thân hình mềm nhũn, áo quần rách tả tơi đầm đìa máu đỏ hẳn số anh chị em này biết tôi không khai, không nhận. Đau đớn nhưng tôi thấy yên lòng là bằng hành động này tôi đã ngầm thông tin cho các đồng chí của tôi phải gắng chịu đựng để đảm bảo cơ sở

Sau trận đòn ngày đầu, thân thể tôi bầm tím, máu bên sườn vẫn chảy, chẳng có thuốc mà cũng chẳng có băng. Tôi xé những mảnh áo rách nối lại làm băng buộc thấm máu. Những ngày tiếp chúng đánh tôi bằng nhiều cách khác, cho chết mà không có thương tích.

Có lẽ chúng thấy giấy tờ của tôi hợp lệ là người Hà Nội, nên cũng gờm, sợ tôi có thế lực ở trên đó. Vì vậy chúng thay đổi cách đánh. Tra điện qua ngọc hành. Mỗi lúc dòng điện chạy qua thắt cuộn ruột gan, cả người tôi co rúm lại, máu nơi vết đâm phọt ra ướt đất. Tra điện vào mang tai, từng lúc tôi thấy đầu tôi như vỡ tung ra với muôn ngàn con đom đóm. Tôi lại ngã vật xuống, ngất đi. Khi tỉnh lại miệng khô đắng và khát nước, thèm nước. Chúng cho tôi uống nước vôi. Không uống thì chúng đè ra lấy muỗng tống muối vào miệng rồi đổ nước vôi cho muối trôi xuống. Đòn treo, treo ngược đầu xuống đất, treo hai tay quặt sau lưng, rồi dùng thước nện hai bả vai, hai bên đùi. Tôi có cảm giác như con chó sắp bị đem cắt tiết. Mỗi khi chúng buông thừng xuống, tôi đều bất tỉnh. Đợi khi tôi mở được mắt, chúng lại lải nhải dồn mấy câu hỏi cũ: “Con dấu mày để đâu? Cơ sở mày ở đâu?..” Tôi vẫn chậm rãi trả lời, không khiêu khích nhưng cũng không van xin:

- Tôi chỉ là người dân hồi cư về Hà Nội, về cùng các ông. Xuống đây tìm người nhà để buôn bán. Các ông xét xem nếu tôi là Việt Minh thì sao khi xuống đây tôi lại đi trình báo hộ khẩu ngay.

- Thế mày tìm ai? ở đâu?

- Tôi mới xuống được vài ngày đang đi tìm chưa thấy, chứ nếu đã tìm được xin trình báo các ông ngay.

- Sao nhiều đứa bảo mày là chủ tịch?

- Tôi ở Hà Nội, có quen biết ai ở dưới này đâu. Các ông đánh quá đau, chúng khai lung tung thế.

Mười ngày qua, trận đòn nọ nối tiếp trận đòn kia. Đêm đó khoảng mười hai giờ tôi thấy chúng rì rì chạy một cái xe jeep đến. Có thằng Pơ-lê, xếp Hòa và lao xao một lũ ác ôn. Chúng mở cửa xà lim giam tôi. Tôi thấy chúng lôi trong xe ra một cái bao tải lớn. Tôi chắc hôm nay mình sẽ bị chúng giết chết. Bởi ở nơi đây có biết bao nhiêu lần chúng làm như vậy. Chúng tống người vào bao buộc lại, quăng lên ô tô và đưa ra sông Lạch Tray, vứt tòm xuống, hoặc đào hố chôn ngay trên bãi. Sau khi hòa bình lập lại, ta đào bãi có biết bao bộ xương của những người con yêu nước vô danh. Thằng Hòa nhìn tôi nhún vai nói:

-Tao đã bảo mày khai thì chỉ cần khai một người, một việc, là mày được sống. Không cơ sở, không tài liệu, mày phải chết. Hôm nay tao cho mày hết cái gan, cái lì của mày đi. Tao sẽ chôn sống mày.

Vừa nói nó vừa vẫy tay ra lệnh cho mấy tên ác ôn khiêng tôi nhét vào bao. Còn thằng Pơ-lê thì giở phép lịch sự của bọn quỷ sứ, giơ tay ngang mũ, kiểu chào vĩnh biệt người chết. Chúng kéo dài việc khâu, buộc miệng bao. Tôi nằm trong bao thoáng nghĩ đến Tâm, người vợ hiền của tôi, song tự đáy lòng thấy cái chết đến yên ắng. Trong suốt mười ngày vượt qua đòn thù tra tấn, sức lực tàn kiệt, máu bên sườn nơi cái nhọt bị đâm thủng vẫn rỉ ra, nhưng tinh thần tôi vẫn vững vàng. Bao nhiêu cơ sở, bao nhiêu đồng chí cấp dưới trong cơ quan của tôi, bao nhiêu tài liệu, súng ống tôi đã giữ được trọn vẹn cho Đảng, cho cách mạng. Tôi mở mắt ra. Trong bao tối om, hình như chỉ có cái đốm trên đỉnh đầu, nơi bộ óc còn loé sáng. Nằm trong bao và yên trí chỉ lát nữa tôi vĩnh biệt cuộc sống, nhưng tôi vẫn nói vọng ra: “Sao các ông lại giết tôi? Giết một người dân hồi cư theo lời kêu gọi của các ông”, nói đến đó thì tôi nghe thấy thằng Hòa ra lệnh: “Cởi ra đã”.

Chúng lại tháo nút buộc. Thằng Hòa đến cạnh bao ôn tồn thuyết phục:

- Anh là người có học, thông minh, tôi tiếc cho anh biết mấy. Chúng tôi đánh kẻ chạy đi, chứ không ai đánh kẻ chạy lại. Anh chỉ cần khai liên lạc với ai. Chỉ cần nói một người, một người thôi, thì ngày mai tôi lập tức cấp giấy tha anh ngay.

Chả là những khi bị tra tấn tôi chỉ nói xuống đây tìm người nhà, nay nó hỏi liên lạc với ai. Tín hiệu này tôi đã thoáng thấy chúng đã có nghi ngờ bọn chỉ điểm nói tôi là chủ tịch. Tôi trả lời ngay:

- Tôi hồi cư về Hà Nội, tin là vào trong này sẽ an toàn, có sự bảo trợ của các ông, sao các ông lại giết tôi, giết một người dân hồi cư theo lời kêu gọi của các ông? Nếu như đã tìm được người nhà, tôi đã thành thực khai, giấu các ông làm sao được. Nghe vậy thằng Hòa lại quát lên:

- Thằng này muốn chết, phải chết - y lại ra lệnh - Khâu bao và tống mẹ nó xuống sông. Hai ba thằng lại túm đầu ấn tôi vào bao. Thằng Focquet (Phốc-kê) lái xe, mở máy rì rì, ỉn ỉn như chuẩn bị chuyển bánh. Tôi vẫn nói vọng ra:

- Tôi không khai thì các ông cho là không trung thực, nhưng nếu nói bừa thì lại có lỗi với các ông.

Thằng Hòa lại quát:

-Mày nói lí, hôm nay chúng tao sẽ chiều theo ý mày! Sẽ chôn sống mày.

Chúng vẫn buộc miệng bao chầm chậm. Tôi lại mở mắt ra. Tối đen, chỉ có hơi xăng của chiếc xe đang nổ máy xộc vào mũi. Hình ảnh Tâm vẫn chập chờn trước mắt, tôi thấy nhói lên một niềm thương. Hình ảnh thành phố cảng, những khu phố quen thuộc mà hàng ngày tôi qua lại, ngập ngụa bóng Tây say, những đồng chí của tôi lặn lội ngày đêm trong lòng địch, những bà mẹ cơ sở nuôi sống tôi. Tất cả hiện lên mồn một trong kí ức cùng với nỗi đau nhức nhói trong tim. Tôi nằm yên trong bao và loáng thoáng nghe thằng Pơ-lê nói với thằng Hòa: “Có thể... (certainement, possible) chứng liệu không chính xác!”.

Độ mấy phút sau thằng Hòa ra lệnh cởi bao lôi tôi ra và nói:

-Ông xếp này bảo là cho mày thêm một đêm để suy nghĩ. Không khai, ngày mai mày sẽ chết...

Chúng lại khiêng tôi vứt vào xà lim. Tôi bò lết vì cả chân tay tê dại, khó nhấc lên được. Chỗ xương sườn bị gãy, nơi cái nhọt bị đâm, vẫn đau nhức ri rỉ máu, mủ. Nhưng tôi cười thầm cái trò hù doạ xỏ lá của bọn chúng. Mấy đồng chí của tôi bị bắt ở ca-sô gần đấy lấp ló nhìn ra. Có lẽ sự chịu đựng và thái độ của tôi trước kẻ thù đã gieo được vào lòng họ những suy nghĩ về bổn phận của mình. Chị Lê Thanh, từ sau cái hôm đấm tôi mấy đấm vào bụng và nghe những lời nói bóng gió của tôi, tôi thấy chị cứ muốn lánh mặt. Mỗi buổi bọn mật thám điệu tôi lên bàn tra cung, rồi khi hết buổi chúng lại khiêng tôi xuống buồng giam với thân hình đẫm máu, mỗi lần như vậy tôi thấy chị quay mặt và lỉnh đi chỗ khác. Thế rồi một hôm, chị lén ném cho tôi một cuộn băng và nói vội: “Lỡ bước trượt rồi thì đứng lại thế nào hở anh?”. Tôi cũng trả lời vội: “Đứng lại ở đấy và đừng bước nữa thì khỏi ngã” (chị Lê Thanh hiện còn sống).

Cậu Xôi - Phong Cốc là người Phong Cốc - Hà Nam, Quảng Yên. Hắn lầm lì ít nói, người cùng quê với xếp Hòa. Trước kia hắn cũng là cơ sở của kháng chiến, sau khi bị bắt, bị mua chuộc, rồi xếp Hòa dùng hắn để gác bốt và coi tù. Hình như hắn cũng chú ý theo dõi những người bị bắt lên tra đánh. Cứ mỗi lúc y thấy tôi máu me đầy người, không lết đi được sau khi bị tra đánh, thì y đều có cái nhìn thiện cảm. Bởi vậy khi tôi đập cửa xin nước, hắn đều đem lại rất sốt sắng. Có lần hắn còn lén bỏ vào ca nước những cục đường.

Rồi một hôm, bọn mật thám lôi Điều lên tra tấn. Sau những phát đạp đánh, Hùng Điều kêu rú lên, rồi thấy chúng điệu Điều ra xe nổ máy. Mấy phút sau chúng bắt về bốt một bà già. Khi Điều bước xuống xe thì Xôi xấn lại, y túm luôn lấy Điều dùng báng súng nện vào ngực, chân đá Điều lăn lên, lộn xuống. Vừa đánh y vừa chửi tục: “Đù mẹ thằng này, mày mù à! Mày không nhìn thấy ai à! Mày định dẫn bắt hết cả dân thành phố này à...” Thì ra vậy! Trong lương tri sâu kín của những người con yêu nước, họ vẫn gặp nhau, tìm đến nhau, vẫn nhìn và làm theo nhau.

Anh Tham (rỗ) là phó thư kí công đoàn khu 6 thuộc quận, cơ sở đổ bể, anh bị giặc bắt. Mấy hôm nay bọn mật thám tập trung đánh và khai thác chức danh của tôi. Chúng đã thất bại khi đem Hùng Điều lên nhận diện. Hôm nay chúng dẫn Tham đến trước mặt tôi. Chúng đẩy Tham và giục:

-Mày nói đi. Tên nó là gì?

Tham chưa kịp mở miệng tôi đã tranh nói trước:

-Tôi ở Hà Nội có quen biết gì nó.

Thằng Hòa đạp tôi một cái và chửi:

- Tao hỏi mày à! Khép cái mồm mày lại.

Rồi quay sang Tham:

-Nó làm cái gì?

Tham ấp úng:

-Con không biết, nhưng chắc nó làm to lắm.

Lập tức cả bọn xúm lại quật Tham xuống, vừa đánh vừa chửi: “Tổ sư mày! Cái mồm mày như đít con nhà thổ. Lúc có, lúc không”. Tôi nhìn Tham, lại nhìn xuống chỗ có cái nhọt, nơi rẻ xương bị đánh gầy và vẫn rỉ máu, bỗng thấy bớt đau.

Mấy hôm sau chúng gọi tôi đến gần một chị phụ nữ quần áo tả tơi, đầu tóc rũ rượi. Xung quanh chị có thằng Lai-xanh và hôm nay, đặc biệt có cả thằng Đơ-he, chánh mật thám liên bang Đông Dương, thằng quản Xồm, tên mật thám phòng nhì khét tiếng hung bạo ở Hải Phòng. Tôi nhẩm chắc phen này sẽ bị chúng đánh chết, bởi chị phụ nữ đó chính là cô Hoa, Bí thư phụ nữ khu 7. Đã qua hai người nhận diện chúng đều thất bại. Lần này đưa Hoa ra nhận diện chắc khó có thể chối được.

Vừa nhìn thấy Hoa, ngay trước cả bọn Tây tôi rọi tia mắt nhìn thẳng vào mặt chị. Thằng Hòa lên tiếng hỏi Hoa: “Thằng này là ai?” Hoa chưa kịp mở miệng, tôi đã nói:

- Tôi không hề quen biết chị này!

- Hãy vạch mặt nó ra xem có phải con Hoa?

Chúng vạch mớ tóc rối bù trên mặt chị, tôi vẫn nhìn thẳng chị. Chị nói:

- Tôi không biết nó là ai, không hề quen nó.

Thằng Lai-xanh đá luôn hai đá vào bụng chị và hỏi dồn:

- Sao mày bảo biết nó là chủ tịch?

Hoa cuống lên:

- Không, con không biết. Tôi không biết! Các quan hỏi ông ấy!

Lai-xanh đá thốc luôn hai nhát giày nữa vào mặt chị và chửi tục:

- Cút mẹ mày xuống xà lim đi - và quay lại hỏi tôi:

- Sao nó bảo mày là chủ tịch?

- Các ông đánh nó đau quá nó khai lung tung.

- Mày hãy vào đây xem tao đánh nó.

- Các ông đánh nó, nó là phụ nữ, thì nó chết. Không chết, nó đau sẽ khai bừa. Các ông sẽ bắt hết dân Hải Phòng của các ông hay sao?

Thằng Lai-xanh ngẩn lại một phút và phẩy tay cho tôi trở về chỗ cũ. Mãi đến bây giờ có người đến hỏi chị Hoa đã 72 tuổi còn sống ở Hải Phòng: “Tại sao lúc đó chị lại chối không quen biết anh Thành?”. Chị trả lời: “Chính nét mặt đôn hậu và đôi mắt nhìn nảy lửa của anh ấy làm tôi cuống lên, bật ra câu trả lời: Tôi không biết, các quan hỏi ông ấy”.

Thằng Phiên béo là đảng viên Việt Nam quốc dân đảng. Pháp nhảy dù Bắc Cạn bắt được đem về Hải Phòng sử dụng. Y thành tên ác ôn khét tiếng nhất của bọn mật thám không quân ở bốt Cống trắng. Y đánh, tôi không khai, không van xin, bị đau đến ngất xỉu, nhưng khi tỉnh lại lời nói vẫn bình thản. Một hôm y tìm đến gặp tôi, bữa ấy y không gọi tôi là mày nữa mà nói:

-Ông Duy ạ! (tên tôi trong tù là Duy). Làm tay sai cho Tây cũng nhục như chó!

Tôi chẳng cần đắn đo trả lời ngay:

-Chúng tôi là người làm cho ông đỡ nhục, nhưng ông lại đánh chúng tôi nhiều nhất.

Nghe tôi nói vậy, y cúi gầm đầu xuống lấy mũi giầy hất hất những viên sỏi lăn đi lăn lại. Cũng từ hôm ấy, tôi thấy y không đánh tù hung hăng như trước nữa. Y nhìn tôi bằng con mắt kính phục, nhưng tránh không dám gần.

Những ngày ra Salông và đến căng Đoạn Xá, chúng chẳng khai thác được gì ở tôi, nhưng chúng cũng không tha và đề vào phích tù: “Không có cứ liệu, nhưng nhiều người khai là chủ tịch” và chuyển vào giam ở căng Đoạn Xá.

Bọn quản Xồm thấy phích tù đề “không có chứng cớ” liền tung tay chân bủa lưới quanh tôi. Có nhiều đồng chí của tôi bị bắt vào đây, song gay cấn nhất là Xuân Đào. Anh em gọi hắn là Đào “răng vàng”. Hắn vốn là quận uỷ viên quận Cửa Cấm bị giặc bắt, khai phá cơ sở và được bọn mật thám liên bang sử dụng, thứ nữa là cậu B. giao thông quận Cửa Cấm. B. cũng bị bắt, bị mua chuộc. Xuân Đào theo lệnh của quản Xồm moi tìm những cán bộ bị bắt còn giấu được tung tích. Ngay từ ngày đầu, tôi tìm gặp Xuân Đào, đúng lúc hắn đang chăm chú nhìn cậu cần vụ vắt chanh vào cốc nước giải khát. Đợi cậu thanh niên này vắt hết nước, vứt cái vỏ chanh xuống đất, tôi tiến lên một bước, vừa cất tiếng chào vừa cúi nhặt cái vỏ chanh.

Lúc này Đào đã nhận ra tôi và nói:

-Anh nhặt cái đó làm gì? Chanh đã vắt hết nước.

Tôi tranh thủ nói thẳng với Xuân Đào:

-Anh thừa hiểu nghĩa thật và nghĩa bóng của câu anh vừa nói. Tôi đến gặp anh để nói thật với anh rằng tôi không khai nhận, và không bao giờ tôi khai nhận! Anh có tố giác tôi thì tôi cũng chết và chắc chắn anh cũng không sống được. Bởi anh biết khi tôi đã không nhận thì đối với địch anh chỉ là đứa tâng công nói bừa, nó sẽ không tin nữa và cuối cùng chúng cũng không tha anh. Ở ngoài kia, anh biết đấy, bọn chúng đang thua chạy ở khắp các mặt trận.

Đào yên lặng, không trả lời, hất cốc nước chanh tung toé xuống đất mà không uống. Tôi lại tìm đến B. và cũng nói thẳng:

-Cậu khai bắt Xuân Đào đã là cái tội. Bây giờ cậu có tố giác mình thì cậu xem đấy.

Tôi chỉ vết thương nơi cái nhọt vẫn rỉ máu và khẳng định:

- Không bao giờ tôi khai nhận đâu.

Lời nói của tôi quả có tác dụng. Xuân Đào và B. không những không tố giác tôi, mà không còn hoạt động tệ hại như trước nữa. Còn B. thì hối hận. Cậu ta săn sóc, tìm cả bông băng, hàng ngày lau rửa vết thương rỉ máu của tôi và nhất là không khai báo cơ sở với địch nữa. Sau này được tha tôi đã nhận thực cho B. được phục hồi Đảng tịch.

Những ngày ở Đoạn Xá vết nhọt bị đâm trên sườn tôi vẫn sưng bầm. Làm gì có thuốc chữa trị, ngoài thứ thuốc đỏ. Nơi rẻ xương sườn bị gãy và vết đâm có nhiều hút như hút chạch, cả máu lẫn mủ ngày đêm ri rỉ chảy, lầy nhầy như máu cá. Tay ôm viết thương, tôi vẫn cố tìm đến tổ chức. Tôi muốn bằng sự kiên nghị của mình sẽ khống chế được số anh em dao động tinh thần, mặt khác giữ vững được tinh thần cho số đông đồng chí bị giặc bắt. Với tư cách Phó Bí thư chi bộ trong nhà tù, tôi có biết bao công việc phải làm, không thể nhớ hết...(Nhưng đáng quý là có những anh em đồng chí bên tôi lại nhớ được nhiều chuyện vào giai đoạn đó. Như đồng chí Văn Tân, sau này báo cáo về Trung ương, tháng 3- 1993, có đoạn viết: “Khoảng tháng 4-1952 đồng chí Đoàn Duy Thành có phân công tôi trực tiếp chỉ huy 50 anh em bộ đội đi làm ở bốt pháo thủ, mé bên kia bến Bính... đến 7 giờ hôm đó khi địch tập trung anh em chúng tôi lên ôtô về Cảng thì chúng tôi xông vào đồn cướp súng, phá khẩu cao xạ 4 nòng, rồi theo bãi sú về làng Dương Quan như đã liên lạc từ trước”.

“ Khoảng một tuần sau, đồng chí Đoàn Duy Thành cho tôi kiểm tra lại kế hoạch giải phóng 100 anh em bộ đội đi làm ở núi Voi... Và kế hoạch này ngay chiều hôm sau anh em đã thực hiện thắng lợi giải phóng cả 100 anh em, tước toàn bộ súng ống của bọn lính áp tải...”

Như thế, ban ngày mọi hoạt động lôi cuốn tôi, nhưng đêm đêm trong buồng giam nghe tiếng súng công đồn khi gần khi xa, lòng tôi xốn xang, không thể nào chợp mắt được. Tôi nhớ những đêm theo giao liên đi họp, từng đoàn đom đóm lập loè trong lùm cây, nhớ những đêm mưa phùn, đi sát qua đồn giặc, những đám ma trơi vật vờ nơi bãi tham ma, nơi giặc vùi xác đồng bào, cán bộ mình. Nhớ cả những buổi đang đi gặp phải lính tuần đường, tất cả nằm nép xuống bờ nước, lúc bò lên mới thấy đỉa bu quanh lưng, bu khắp mặt lầy nhầy...

Tôi băn khoăn nhiều đến nhiệm vụ Thành uỷ giao phó mà chưa hoàn tất, nào hoạt động với khối công nhân khu ga, khu cảng, khu lán bè... Còn bây giờ, bây giờ phải tìm mọi cách thoát khỏi nhà tù, thoát nhưng phải làm sao không đụng chạm thất thiệt đến tổ chức trong khám. Bởi vậy khi Văn Tân kiểm tra xong kế hoạch trốn cả 100 anh em bộ đội, tôi đã dặn: “Bố trí kiểm tra xong, đồng chí phải ở lại”. Bởi mình phải nghĩ tới mấy ngàn cán bộ, bộ đội ta còn bị giặc nhốt ở đây, căng tù này cũng là một điểm nóng mà người cán bộ phải có trách nhiệm.

Đi đày Côn Đảo

Lúc này giặc đại bại ở biên giới. Hàng binh đoàn với cả tướng tá của chúng đã bị ta bắt sống. Vùng đồng bằng sông Hồng, nơi mà chúng cho là an toàn nay bị uy hiếp. Vì vậy chúng tìm cách chuyển số tù binh và cán bộ của ta bị bắt vào phía Nam.

Vết thương bên cạnh sườn của tôi vẫn như cái nhọt bọc. Ngày đêm đau nhức tưởng khó có thể qua được. Xem bưu thiếp của số anh em đã ra đảo gửi về, tôi biết những đồng tiền Đông dương mà chi bộ căng tù Đoạn xá chúng tôi đưa cho anh em trước lúc xuống tàu khi tới đảo đều bị chúng thu hết bằng lối khám trần truồng.

Ngày chúng tôi bị thanh lọc và đợi tàu ra đảo, thành uỷ Hải Phòng qua chi bộ căng tù Đoạn xá gửi cho chúng tôi ba ngàn tiền Đông Dương. Tôi đã gửi mua 10 chỉ vàng, đánh thành 10 cái nhẫn để hở khuy. Tôi nghĩ rằng nếu bị lột trần khám xét thì chỉ còn hai cách: Thứ nhất là cắn bẹt ra rồi nuốt vô bụng, khi đại tiện bới ra tìm lại; hai là bẻ ra gắn vào qui đầu rồi tuốt da xuống thì bố nó cũng không tìm được. Quả nhiên khi ra đảo, bọn cai tù khám bằng lối khám đặc biệt mà anh em tù gọi là “điệu múa phượng hoàng vỗ cánh”. Chúng tôi cho chim đeo vòng vẫn giữ nguyên được 9 chỉ. Riêng đồng chí Thíu (Bình Giang) nuốt vào bụng, khi đại tiện thò tay vào thùng phân mò mãi không thấy.

Hôm ấy, 1-10-1952 một đoàn xe nhà binh bịt bùng, kín mít tiến vào sân căng. Anh em chúng tôi lần lượt bị gọi ra xếp hàng xuống tàu đi đày. Nhiều anh em trong trại nhìn tiễn chúng tôi bằng ánh mắt thương cảm. Chúng tôi hô to các khẩu hiệu: “Đả đảo thực dân Pháp - Hồ Chủ tịch muôn năm...!”. Tôi giơ cao tay, nói thật to: “Chào anh em ở lại, chúng ta sẽ gặp nhau ngày Thủ đô giải phóng”.

Xây dựng Đảng trong nhà tù và cuộc vượt ngục lớn nhất

Trong nhà tù, chi bộ đảng, hạt nhân lãnh đạo cuộc đấu tranh mặt đối mặt với quân thù, phải căn cứ vào hoàn cảnh của tù nhân, của từng trại giam để có phương sách xây dựng Đảng, tổ chức đấu tranh thích hợp nhất, vừa bảo tồn được lực lượng, vừa tránh mắc mưu khiêu khích của kẻ thù, hoặc rơi vào sự mua chuộc dụ dỗ sinh ra tư tưởng cầu an hưởng lạc, nằm yên, thậm chí làm tay sai cho địch, không dám đấu tranh chia lửa với bên ngoài. Và khi có thời cơ, phải biết tổ chức tự giải thoát hoặc phối hợp với lực lượng bên ngoài đánh địch tại ngay những nơi chúng cho là an toàn nhất, như các trại tù ở các đảo xa đất liền.

Tôi vừa chân ướt chân ráo đến căng Đoạn Xá, San D1 (Salle Dangereux No 1 - khám tù nguy hiểm số 1), thì gặp ngay được một đồng chí rất tốt. Anh quen biết tôi và qua theo dõi khi tôi bị bắt, thấy tôi không khai báo làm hại cách mạng, anh đã cho tôi biết kế hoạch đào đường hầm xuyên ra ngoài. Đồng thời anh bố trí tôi vào tốp đồng chí nằm ngủ chờ khi có lệnh thì chui đường hầm vượt ngục. Sự việc không thành (Tạp chí Lịch sử Đảng, số 6, năm 1995 đã có bài viết về sự kiện này), anh Th. Huyện đội trưởng một huyện, bị địch đánh, đã khai ra gần hết các đồng chí trong Ban chi uỷ (Chi uỷ lúc đó có 7 người) và một số đảng viên. Trong tình thế đó, đồng chí Trần Thành Thọ là chính trị viên Tiểu đoàn, người chỉ huy quân sự cao nhất ở San bộ đội, đứng ra nhận trách nhiệm là người chỉ huy cuộc đào hầm vượt ngục. Đồng chí Thọ bị địch đánh chết ngay đêm hôm ấy. Các đồng chí khác không bị tra tấn, trừ hai anh Tường (tức Thâm) và Cao Văn Đoàn. Sau một tháng giam ở ca sô (hầm tối) cho ăn cơm muối, không tìm được chứng cứ, địch phải thả hết.

Ban chỉ ủy cũ coi như bị lộ. Chúng tôi bàn nhau củng cố chi bộ. Tôi được cử làm phó bí thư phụ trách xây dựng Đảng và phòng gian bảo mật (Chi uỷ lúc này chỉ có 3 người là các anh Dụ, Kỉ và tôi). Công việc đầu tiên là rà soát lại các đảng viên đã được sinh hoạt Đảng trước đây, phân tích sự không thành công của cuộc vượt ngục, xem xét các đảng viên sau cuộc vượt ngục, tìm ra những đồng chí sau thất bại này lại hăng hái hơn trong cuộc đấu tranh với địch như đồng chí Văn Tân, Tường (tức Thâm), Châu “lé”... Bởi vì đã có đồng chí trước đây ở ngoài là uỷ viên Thường vụ huyện uỷ như đồng chí Ch. sau cuộc vượt ngục không thành, sinh ra bi quan, hằng ngày ăn cơm xong lấy manh chiếu cuộn tròn nằm ở cuối khám, không trò chuyện với bất cứ ai cho đến khi địch chuyển đi trại giam khác.

Sức khoẻ tôi lúc này rất kém, lại phải dồn sức vào củng cố phong trào tù nhân. Theo sự phân công của chi uỷ, tôi trực tiếp đọc cho đồng chí Sâm “cụt” viết bằng mực hoá học, tại một góc San D1, bản báo cáo gửi Thành uỷ Hải Phòng về công tác của chi bộ. Bọn địch không phát hiện được vì chúng tôi giả như là mấy người học tiếng Pháp và ăn chung cùng mâm với nhau gồm cả Đào Hữu Thăng. Nhận được báo cáo gửi ra qua đường dây liên lạc của đồng chí Trần Hồi và Phiên (Hoán), Thành uỷ đã báo cáo lên Thường vụ Khu uỷ. Đồng chí Nguyễn Năng Hách (em ruột đồng chí Lê Thanh Nghị) Khu uỷ viên, kiêm Bí thư Thành uỷ Hải Phòng thay mặt Khu uỷ kí quyết định công nhân chi bộ nhà tù Đoạn Xá là chi bộ chính thức. Chúng tôi chuyển quyết định có đóng dấu son cho các đồng chí chi uỷ viên xem rồi hủy ngay. Lúc này đảng bộ đã có 206 đảng viên, phân bố trong các khám, nhưng đông nhất là San D1 và San sĩ quan quân đội.

Hoạt động của chi bộ dần đi vào nền nếp. Các hình thức đấu tranh được tổ chức tốt, bao gồm tổ chức vượt ngục, lãn công khi địch bắt đi lao động, đưa kiến nghị yêu sách đòi cải thiện sinh hoạt, đòi thả những người bệnh nặng và chữa chạy cho tù nhân đau ốm. Tiêu biểu cho giai đoạn này là hai cuộc vượt ngục của 100 tù binh đi lao động ở núi Voi Kiến an (Trong cuộc vượt ngục, ta đã cướp toàn bộ súng của bọn lính coi tù và thoát ra vùng tự do), vượt ngục bằng cách rút chấn song sắt ở căng tin San D1 (Tạp chí Lịch sử đảng số 6-1995 đăng bài: “Chi bộ nhà tù Đoạn Xá Hải Phòng” có nhắc đến các sự kiện này). Các cuộc vượt ngục đã làm cho bọn cai ngục và bọn thực dân Pháp ở vùng duyên hải Bắc Bộ phải thay đổi một phần chế độ hà khắc đối với tù nhân, đồng thời chúng tiếp tục phân tán anh em bằng cách đày đi Côn Đảo, Phú Quốc những người chúng cho là lãnh đạo trong nhà tù.

Đến nhà ngục Côn đảo

Lúc này mùa gió chướng sắp đến. Việc chuẩn bị cho cuộc vượt ngục Côn Đảo đang diễn ra sôi nổi nhưng rất bí mật. Qua kiểm tra sàng lọc xem xét của Đảng, đồng chí Lê Đình Thụ và tôi được bổ sung vào Đảo uỷ. Chúng tôi bắt tay ngay công tác chuẩn bị cho cuộc đánh địch cướp đảo, nhằm đưa tất cả tù nhân về đất liền, tham gia kháng chiến. Sau khi đồng chí Văn, Bí thư Đảo uỷ phổ biến chủ trương, chúng tôi soát lại kế hoạch đánh chiếm đảo, phương tiện thuyền và vũ khí. Chúng tôi khẳng định chỉ có đánh chiếm được toàn đảo, sử dụng đại bộ phận tàu thuyền sẵn có của địch để về đất liền mới bảo đảm thắng lợi. Còn thuyền do ta chuẩn bị, khung thuyền bằng gỗ và song, với vải sơn bọc ngoài, khó có thể vượt qua được sóng to gió lớn.

Không khí chuẩn bị cuộc vượt đảo có một không hai này sôi sục trong tâm tư tình cảm của mỗi người tù, nhất là Banh III tù binh. Nhưng bề ngoài chúng tôi rất thầm lặng, nói chuyện với nhau qua ánh mắt, nụ cười thầm kín. Bởi vậy vẫn giữ được tuyệt đối bí mật cho đến giờ nổ súng. Tôi được phân công phụ trách chuẩn bị danh sách và tàu thuyền hiện có trên đảo, có thể dùng làm phương tiện về đất liền được, kế hoạch đối phó với địch sau trận đánh chiếm đảo, những biện pháp đối phó với những tình huống xảy ra như thắng lợi hoàn toàn, hoặc đi được một bộ phận, hoặc cuộc chiến dấu thất bại.

Tôi đã cùng với số anh em giúp việc thu thập tình hình đề ra các biện pháp xử lí. Sau khi chuẩn bị xong, đã đưa ra thường vụ Đảng uỷ góp ý kiến.

Trong việc chuẩn bị này, khó nhất là phương tiện chở anh em về đất liền, chỉ bảo đảm được khoảng 550 người, mà ở đảo lúc đó có 2100 người. Riêng banh III tù binh đã có 500 người. Phải tính đến chuyện dùng các loại thuyền đánh cá nhỏ, không có máy nổ, tự tạo buồm, mái chèo, mà đi từng tốp nhỏ. Nếu đúng dịp đó có tàu hàng đi qua thì cướp luôn tàu để đi. Nếu phải kéo dài thì giờ thì việc quan trọng nhất là chiếm được máy phát tín của địch ở “Hòn bảy cạnh”, khống chế địch ở đây, phát tín hiệu bình thường về đất liền 2 ngày một lần như địch làm thường lệ và chuẩn bị cho anh em về chuyến sau cùng bằng một ca nô tốt nhất của đảo, có khả năng chạy một đêm đến cửa Mỹ Thanh, khu tự do của ta thuộc tỉnh Bạc Liêu.

Từ giữa tháng 11-1952 thỉnh thoảng đã có gió “chướng” thổi qua đảo. Anh em rạo rực chờ đợi. Tôi lúc nào người cũng nóng ran, như bị sốt 40 độ. Gió “chướng” đến rất ngắn, nửa ngày hoặc một ngày đã hết. Tôi đề nghị với anh Văn bố trí cho tôi và anh Thụ đi làm với kíp làm đường ở đầu mom để quan sát tình hình cụ thể và nếu có điều kiện bàn thêm với kíp làm rừng ở bến Đầm. Số anh em làm rừng được làm lều ở cố định, còn kíp làm đường thì sáng đi tối về bằng xe vận tải. Anh Thụ không ốm nên khi xếp hàng được đi làm ngay. Còn tôi ốm yếu, sốt rét da vàng ậng, khi điểm danh tên đội Tây trắng Roberl đẩy tôi về. Y bảo “malade” (ốm) ở lại. Phải tìm cách lừa hắn.

Một hôm tôi xếp hàng, y đang điểm danh ngoảnh đi, thừa cơ tôi nhanh chân lén lên chỗ y đã điểm. Tôi thoát ra đi làm một ngày với kíp làm đường. Tôi có điều kiện quan sát toàn cảnh khu vực sẽ xảy ra chiến đấu. Phải bắt sống toàn bộ hơn một trung đội Âu-Phi mạnh nhất của đảo (toàn đảo chúng có một đại đội, 2 trung đội ốm yếu bố trí ở thị trấn, hơn một trung đội mạnh do viên chánh quản Bordesoul (Bốt-đờ-xun) chỉ huy. Tên này là lính của Trung đoàn Pháp đi đánh nhau với Bắc Triều Tiên về, mang tư tưởng thất bại ở chiến trường Triều tiên và có thái độ cảm tình với anh em tù binh.

Chúng tôi đã bàn thống nhất với nhau kế hoạch đánh nhanh, cướp toàn bộ vũ khí, hoá trang là lính địch chở tù về, tấn công vào trụ sở chỉ huy của chúa đảo Jacty. Khi súng nổ, các nơi đã có kế hoạch hợp đồng tác chiến, nổi lên chiếm toàn đảo. Riêng banh III, tù binh là lực lượng chủ công, do đồng chí Tụy, đồng chí Nghĩa phụ trách, có nhiệm vụ bắt sống tiểu đội lính da đen, tước vũ khí và chi viện cho các đơn vị chung quanh, cùng với đơn vị ở kíp làm rừng, làm đường kéo về, giải quyết những điểm chưa chiếm được. (Đồng chí Tụy hiện nay về hưu ở Hưng Yên).

Hai mũi quyết định cho trận đánh thành công hay thất bại đó là:

1/ Kíp làm rừng ở bến Đầm, đơn vị ở cố định trên rừng có nhiệm vụ đào hầm và làm 5 thuyền đề phòng bất trắc. Thuyền bằng gỗ, song, bọc vải, sơn trám, mát tít, hắc ín... Kíp làm rừng có 28 lính Âu - Phi canh gác, vũ khí đủ, khoẻ mạnh, do chánh quản Bốt-đờ- sun chỉ huy. Phía ta do đồng chí Phan Ru, Thường vụ Đảo uỷ làm chỉ huy trưởng, đồng chí Hoàng Tiễn làm phó chỉ huy trưởng. Đồng chí Tô Lương phụ trách dạy võ để bắt sống toàn bộ 28 tên lính ở đây, tước súng để đánh về thị trấn (Ba đồng chí Phan Ru, Hoàng Tiến và Tô Lương còn sống ở Hưng yên và Hà Nội).

2/ Kíp làm đường sáng đi tối về do đồng chí Phạm Quý Tuyển, Đảo uỷ viên làm chỉ huy trưởng, đồng chí Nguyễn Văn Đồng làm chỉ huy phó. Khi có lệnh phát hoả ở kíp làm rừng do đồng chí Phan Ru chỉ huy thì kíp làm đường bắt sống 7 tên lính da đen đi coi tù, chiếm ô tô, cùng với kíp làm rừng đánh về thị trấn (đồng chí Tuyển nay ở thành phố Hồ Chí Minh, đồng chí Đồng ở Thái nguyên).

Trong kíp làm đường có đồng chí Hiến (Văn Hiến) tỉnh uỷ viên Hải Dương làm Bí thư Đảo uỷ, đồng chí Lê Mai phó bí thư huyện uỷ Kiến Thuỵ, Kiến An là thường vụ đảo uỷ, đồng chí Tụng- Chủ tịch Uỷ ban kháng chiến hành chính huyện Tứ Kì là Đảo uỷ viên, đồng chí Hòai Đĩnh- Huyện đội Trưởng huyện đội Thanh Hà, Đảo uỷ viên, là bộ chỉ huy chung cho hai kíp làm đường và làm rừng, chỉ đạo đánh về thị trấn.

Sự phân công khá tỉ mỉ, chi tiết. Mọi việc chuẩn bị chu đáo, đặc biệt là chuẩn bị tinh thần chiến đấu cho từng đảng viên, từng quần chúng trung kiên trên toàn Đảo. Những phương án tác chiến đến những tình huống bất trắc có thể xảy ra đều được Đảo uỷ bàn rất kĩ. Nhất là công tác địch vận và chính sách tù binh được suy đi tính lại rất thận trọng, sao cho không để xảy ra những sai sót đáng tiếc. Vì nếu ta căm phẫn giết một tên tù binh, chúng sẽ có cớ trả thù, vừa sai với đường lối nhân đạo của ta. Nhưng với tên chúa đảo Jacty đại gian ác thì sao? Và có bắt viên quan tư thầy thuốc Rozière, người có cảm tình với ta, đi theo để chữa cho anh em mình trên đoạn đường sóng gió không? Rốt cục Đảo uỷ quyết định không đưa ông thầy thuốc đi theo vì ông ta đã già lại thêm bà vợ cũng già. Còn với Jacty cũng tha cho y, chỉ cảnh cáo sâu sắc, để y không được trả thù những người bị bắt lại, hoặc chậm chân không kịp vượt đảo v.v...

Một nhận định tối quan trọng cuối cùng là: Phải đánh chiếm được toàn đảo thì cuộc vượt ngục mới thành công. Vì số thuyền ta chuẩn bị bằng các thứ nguyên liệu tạp nham, không đủ tiêu chuẩn để đi nhiều giờ trên biển khơi, sóng dữ. Nếu bất đắc dĩ phải dùng thì chỉ đi ít người trong điều kiện có gió chướng.

Tâm trạng chúng tôi khi ấy thật khó tả. Lúc là sự nôn nóng chờ đợi của những đứa con xa nhà, sống giữa lao tù đày ải của bọn giặc cướp nước, lúc lại xiết bao vui sướng nghĩ đến việc tự mình giải phòng cho mình để trở về với Tổ quốc, với gia đình xa cách nhớ thương... Có thể nói những ước mơ khao khát của hơn hai nghìn con tim như hâm nóng hòn đảo giữa biển khơi trùng dương sóng vỗ, nơi chỉ có tường đá với sàn xi măng lạnh ngắt, cơm hẩm với cá khô thối, coócvê và roi vọt.

Ngày 12-12-1952 đã đến và nổ ra cuộc vượt đảo có một không hai, dưới sự lãnh đạo của Đảo uỷ Côn Đảo. Do sơ suất của kíp làm đường để sổng một tên lính da đen, lại gặp thời tiết không thuận, thiếu gió chướng, nên các đồng chí chỉ huy ở kíp làm rừng và làm đường phải thay đổi phương án, không đánh về cướp toàn đảo mà tổ chức vượt cục bộ bằng 5 thuyền. Ta đã bắt sống hơn một trung đội lính Âu - Phi mạnh nhất đảo (toàn đảo có một đại đội) tước toàn bộ vũ khí. Khi vượt đảo không thành, anh em đã vứt toàn bộ số vũ khí thu được xuống biển. Hai thuyền bị bắt lại, ba thuyền bị đắm, 81 đồng chí hy sinh.

Sau sự kiện này, địch đã buộc phải tăng cường viện binh giữ đảo. Một trung đoàn thủy quân lục chiến và nhiều tàu chiến, canh tuần suốt ngày đêm chung quanh đảo. Trong khi đó chiến trường Đông Dương rất thiếu quân, đặc biệt là chiến trường Bắc Bộ và Thượng Lào, địch thiếu quân nghiêm trọng. Như vậy là chiến trường Côn Đảo đã chia lửa với chiến trường toàn quốc, góp phần vào chiến thắng chung. Mặt khác, sau một thời gian khủng bố ác liệt những người tù còn lại trên đảo, địch buộc phải thực hiện một phần công ước Genève về tù binh.

Cuộc vượt Đảo không thành công, 117 anh em bị bắt lại, 81 người hy sinh. Những người bị bắt lại, chúng giam giữ riêng và đánh đập rất dã man. Số anh em không ở kíp làm rừng và làm đường còn ở lại trong trại, do giữ được bí mật nên địch không biết rõ có tham gia cuộc vượt đảo hay không, chúng thực hiện chính sách khủng bố đồng loạt, khoá tất cả các khám, bỏ đói 3 ngày, sau đó chỉ cho ăn cơm với muối, không cho đi lấy nước sạch về nấu cơm, hàng ngày xua lính lê dương vào khám xét đánh đập

Đảo uỷ lúc này hầu hết đã hy sinh, trong đó có đồng chí Văn Hiến (tức Văn) Bí thư Đảo uỷ.

Banh III tù binh còn tôi và đồng chí Lê Đình Thụ. Bên Banh I và Banh II còn đồng chí Nguyễn Đình Thâu.

Tôi và anh Thụ cùng đồng chí Nghĩa, Bí thư liên chi đảng bộ Banh III, đặt văn phòng Đảo uỷ và bộ máy chỉ huy toàn đảo tại ngay Banh III. Địch khủng bố gắt gao hơn. Số anh em bị chết nhiều đã làm nảy sinh những biểu hiện hoang mang dao động ở một bộ phận đảng viên và quần chúng. Chúng tôi đã trao đổi, phân tích những nguyên nhân không thành công của cuộc vượt ngục, nhận xét âm mưu của địch và đề ra kế hoạch đối phó của ta. Xác định rõ chủ trương đấu tranh cướp đảo, giải phóng toàn thể tù nhân là đúng đắn, chỉ đạo bộ phận y tế và cấp dưỡng liên lạc chặt chẽ với anh em bị bắt lại, giữ vững tinh thần anh em; cứu chữa những đồng chí bị thương, bị bệnh tật do phải sống trong rừng hàng tuần... Khi địch tra hỏi về kế hoạch vượt đảo thì phải nhân dịp này vạch trần chế độ lao tù hà khắc của địch, buộc những người tù phải tìm cách tự giải thoát, lên án chúng không thực hiện Công ước Genève về tù binh. Còn về tham gia cuộc vượt ngục này, chỉ khai có 2 kíp tù binh đi làm rừng và làm đường mà thôi, những người chỉ huy đều đã hy sinh rồi.

Sau hơn một tháng lấy khẩu cung 117 người bị bắt lại, địch không khai thác được gì, phải chuyển số anh em này về Sài Gòn, để chuẩn bị đưa ra tòa án binh của chúng xét xử.

Chúng tôi đã báo cáo về Đặc Khu uỷ Sài Gòn - Chợ Lớn, nhờ luật sự Nguyễn Hữu Thọ cãi giúp. Luật sự nhận lời và đã nhiều lần vào khám Chí Hòa thăm anh em, lấy chứng cứ cãi trước tòa. Cuối cùng chúng không xử được và khi có Hiệp định dình chiến ở Genève, tất cả anh em được trao trả theo Hiệp định đã kí.

Quá trình đấu tranh gian khổ, tôi bị tra tấn ác liệt, bị đánh gẫy một xương sườn số 9 bên trái. Vết thương làm cho lá phổi bên trái chảy nước vàng suốt ngày đêm, hôi thối không thể tưởng tượng được. Lại thêm sốt rét liên miên. Tôi ngỡ như cái chết đã đến gần. Địch bỏ tôi vào nhà xác trong tình trạng mê man không biết gì, chỉ còn thở thoi thóp. Chúng chuẩn bị đem chôn thì nhóm y tế do liên đoàn tù nhân Côn Đảo cử ra như các anh Trần Huy Bích, Phòng... phát hiện là tôi chưa chết. Anh em đấu tranh đòi đưa tôi về Banh III ở với anh em và đùm bọc cứu chữa với tình thân thương xót. Mọi người đã dành cho tôi những thức ăn quý nhất lúc đó ở đảo như sữa, đường để bồi dưỡng.

Tôi càng cảm động trước những hồi ức của các đồng chí sau này về thời kì đó:

- Trích lời phát biểu của đồng chí Vũ Quang Đạo - Đại tá, nguyên Trưởng ban Thi đua toàn quân ở cuộc họp ngày 26-2-1993 do Ban Bí thư Trung ương Đảng triệu tập. “Tôi biết rõ đồng chí Thành hồi ấy cách đây 40 năm, tôi còn trẻ và đồng chí Thành cũng rất trẻ. Đã bị tù đày ở Côn Đảo thì người nào cũng gầy còm, nhưng thân hình đồng chí Thành thì rất thương tâm mặc bộ quần áo tù rộng thùng thình, hai tay và hai chân như hai que củi khô, gầy guộc, phổi thì chảy nước, nhưng ánh mắt thì yêu đời. Đồng chí Thành đã tham gia hoạch định kế hoạch táo bạo vũ trang cướp đảo giải phóng tù nhân cùng với anh Văn (Văn Hiến) và anh Thụ (Vũ Hồng)”.

- Trích hồi kí của Bác sĩ Trần Huy Bích, Phó Giám đốc Sở y tế Hải Phòng. “Sau khi cho anh em khám bệnh, lĩnh thuộc, tôi đến thăm anh Duy. Anh là Bí thư Quận uỷ, bị bắt đày ra Côn Đảo, bị tra tấn rất dã man. Đòn thù làm nát lá phổi bên trái. Anh bị viêm màng phổi mủ, một lỗ rò ở ngực, không kín miệng, nước vàng lẫn máu, mủ cứ rỉ ra. Tôi ngồi bên giường hỏi anh tình hình chạy chữa và kể cho anh nghe cuộc đấu tranh xây dựng chính quyền của chúng ta trong nhà lao. Anh mỉm cười, mắt rung rinh, lấp lánh. Nhưng giọng của anh sao mà mong manh thế. Tôi vội hỏi:

- Sức khoẻ của anh có khá hơn không?

- Kém đi, không ăn được...

Cố sức trả lời tôi cơn ho ựa lên ngực, anh nghiêng người khạc đờm, đồng thời nước vàng từ lỗ rò bắn vọt ra.

Ngày mai tôi sẽ chất vấn viên quan ba thầy thuốc Leproux về cách điều trị bệnh của anh. Hôm sau trở lại, tôi sửng sốt vô cùng thấy chỗ nằm của anh bỏ trống, chiếu cuộn sạch trơn. Tôi hốt hoảng hỏi người nằm cạnh.

- Chúng đưa đồng chí Duy đi đâu?

- Nhà xác

- Trời!

Hai bàn tay tôi rủ xuồng. Cuốn sổ trên tay rơi giữa sàn nhà. Thế là chúng cố tình thủ tiêu đồng chí Duy!

Tuy mới gặp một lần song những câu chuyện về anh các đồng chí trong lao đã kể, để lại trong tôi những ấn tượng không thể phai mờ. Đảng bộ đã giao cho tôi trách nhiệm phải tìm cách đưa anh về nhà lao để săn sóc. Vậy mà! Tôi chạy vào khu nhà xác. Tôi mở tấm vải che mặt anh khẽ gọi:

-Anh Duy! Anh Duy!

Tôi nhấc tấm ga buông xuống thành giường.

Anh mở mắt nhìn tôi rồi lại nhắm.

Có phải anh còn sống hay tôi đang tưởng tượng? Tôi ghé sát tai trên lồng ngực anh. Tiếng trái tim thoi thóp. Tôi reo thầm. “Anh còn sống, phải làm cho ra nhẽ”. Tôi chạy về nhà thương tìm viên thầy thuốc.

- Ông Leproux!

Leproux hất hàm nhìn tôi, môi dẩu như thách thức.

- Ông Le Proux!

- Cái gì?

- Ông dám kí lệnh đưa một người còn sống xuống nhà xác! Ông không sợ tòa án nước Pháp chân chính buộc ông vào tội giết người vô lương tâm như thế à?

- Cái gì?

- Ông làm việc theo lệnh ai?

- Lương tâm người thầy thuốc hay chỉ thị của bọn chúa đảo? Chúng mượn tay ông để giết người vô tội.

- Vô lí! Duy đã chết từ 16 giờ chiều hôm qua.

- Bây giờ tỉnh lại rồi.

Buộc lòng Le Proux phải theo tôi xuông nhà xác. Lúc này anh Duy dã tỉnh hơn. Vừa lúc Le Proux đến Duy phều phào:

-Nước, nước!

Le Proux đứng lặng, cúi đầu xuống người bệnh. Có lẽ hắn ta đang suy nghĩ. Cần phải gõ vào lương tâm và danh dự người thày thuốc. Tôi thuyết phục hắn. Một lúc sau, hắn nói với tôi, giọng trầm trầm.

-Anh đưa ông ta về nhà lao.

Bọn chúa ngục không thủ tiêu nổi đồng chí Duy bằng cách dê hèn đó!

Chúng đưa anh về chuồng cọp lao, cách ly hẳn anh, anh Thu và chúng tôi. Tôi đòi sang săn sóc anh, vừa làm liên lạc nối hai anh với tập thể. (anh Năm Thi và anh Duy). Bọn cai ngục kiểm soát tôi rất nghiêm ngặt. Mỗi lẩn qua gặp anh Duy, nó bắt tôi cởi truồng, hai tay nâng khay men ngang mặt, trên đó chỉ được để ít bông, băng và một lọ thuốc đỏ.

Những hôm trời lạnh, anh Duy ôm ngực “ừ hự, ừ hự” mấy cái, máu mủ lại rỉ ra. Tôi lau vết thương cho anh, lòng buốt như gai nhọn đâm nhót thấu tim. Qua cơn đau anh lại nói chuyện vui và lấy hòn gạch non viết trên sàn xi măng. Anh học văn hoá, học ngoại ngữ... Ở anh, một con người lạc quan hồn nhiên, tưởng chừng như thần chết có đến cửa cũng phải vác lưỡi hái và túi vô đáy bỏ đi nơi khác.

Những ngày đầu, công việc được nhắn qua trí nhớ của tôi, nhưng về sau, tôi đã tìm được cách chuyển công văn qua lại giữa đảng uỷ với hai anh. Tôi còn nhớ hồi còn bé, lên cơn sốt, bà nội tôi mua một thứ bột gì cho tôi uống, mua ở Chợ Bằng mà sao đắng thế! Bà tôi phải lấy giấy túm tròn lại cho tôi nuố. Một mảnh giấy nuốt vào người có gì là độc hại! Tôi liền nghĩ cách cuốn tròn công văn của đảng qua lớp giấy bóng kính để nước bọt không thấm nước. Nếu bọn cai ngục bắt tôi há mồm, tôi sẽ nuốt ngay vào bụng. Với cách đó tôi đã chuyển công văn của đảng đến các anh và đem lại ý kiên nhận định của hai anh gửi về đảo uỷ được đều đặn.

Đảo uỷ lại đấu tranh đòi thả hai anh về với tập thể. Bọn cai ngục không có cách gì giữ các anh ở chuồng cọp lâu như thế, đành phải nhượng bộ.

Đưa được anh Duy về rồi, đảo uỷ liền giao cho tôi nhiệm vụ phải cứu sống anh, để làm bằng chứng về tội ác của bọn chúa đảo, vừa phần để uy hiếp tinh thần tên quan ba thầy thuốc rồi sau này chúng ta buộc Leproux phải chữa chạy cho anh em tù đúng chế độ của nhà thương, mặc dù cái chế độ ấy cũng rất tồi tệ. Nhưng lấy đâu ra chất bổ đê bồi dưỡng cho anh Duy? Giữa nơi bốn bức tường đá ngăn cách. Tôi bèn nghĩ đến một nguồn thực phẩm ở đây, nhưng mới nghĩ đến tôi đã rùng mình. Đó là thịt cóc ở Côn Đảo. Con cóc bé nhất cũng phải bằng cái bát ăn cơm. Trên lưng xù xì của nó, lấp lánh những hạt xanh biếc, trông rất huyền bí. Tôi rất sợ cóc. Nhưng mà các cụ vẫn nói thịt cóc bổ lắm! Thế là tôi dẫm chân lên lưng con cóc, đưa dao xẻo hai cái đùi rồi nhắm mắt đá hất nó đi. Tôi lấy hai cái đùi đó nấu cho anh Duy bát cháo.

Tôi không cho anh biết cháo nấu với thịt gì, cứ lặng lẽ đưa cho anh.

-Cố ăn lấy sức.

Anh Duy đưa bát cháo lên miệng, tợp tợp vài miệng, gật gù.

-Ừ ngon.

Ngồi chờ anh ăn hết bát cháo, mồ hôi lấm tấm trên trán anh, mồ hôi lấm tấm trên cả trán tôi. Chắc có ai nhìn tôi lúc này, sẽ thấy trên khuôn mặt hiện lên vẻ hân hoan như cậu học trò được nhận phần thưởng.

- Ngày mai tôi lại nấu cho anh ăn nhé.

- Ừ, ngon lắm!

Những ngày nắng ấm, tôi đưa anh ra ngồi ngoài sân. Anh nheo mắt nhìn bầu trời ôm vai tôi.

-Đến ngày độc lập, Bích về quê mình chơi. Quê mình có dòng sông Lai Vu. Chúng mình sẽ đi thuyền lên đền Kiếp Bạc viếng Trần Hưng Đạo, sang Côn Sơn thăm nơi ẩn dật của cụ Nguyễn Trãi ngày xưa...

Nghe anh nói say sưa bao nhiêu, lòng tôi càng buồn bấy nhiêu! Vết rò không lành, mỗi cơn ho, nước vàng vẫn vọt ra. Liệu anh còn chông chọi với bệnh tật được bao lâu nữa? Ý nghĩ ấy cử dày vò tôi, thôi thúc động viên tôi phải chăm sóc sức khoẻ, sao cho anh sống trở về dòng sông Lai Vu, đưa anh về thăm đền Kiếp Bạc thờ Trần Hưng Đạo, thăm Côn Sơn của Nguyễn Trãi...”.

***

Căng Phú Lâm có gần 300 tù nhân, nhưng không có chi bộ, đấu tranh lẻ tẻ, không có lãnh đạo, nội bộ anh em không đoàn kết, cãi lộn nhau, tranh nhau nơi nằm ngủ, khi ăn uống... để kẻ địch khinh thường. Mặt khác, trong căng cũng có một số tên phản động, tay sai của địch, do bị địch nghi ngờ cho vào tù ở lẫn với chúng tôi. Bọn này muốn “đới tội lập công” tìm cách báo cáo với địch về sự hoạt động của ta. Qua tìm hiểu, gặp một số đồng chí cũng ở Côn Đảo về đây như Tặng, Tiến... tôi được biết anh Khánh là chính trị viên đại đội, đảng viên người miền Bắc nên chúng tôi trao đối về kế hoạch để xây dựng chi bộ.

Căng Phú Lâm không có đại diện do tù nhân cử ra, địch chỉ định đại diện là ông Từ Việt Anh. Theo ông kể, ông là thành viên trong phái đoàn kinh tế Nam Bộ bị địch bắt, ông thường xưng với anh em tù bằng “ba”, anh 56 em cũng thường gọi ông bằng “ba”. Tôi nói chuyện với ông vài lần, thấy ông không có chính kiến chính trị, thích được tâng bốc, lại được tên sếp căng cho bán foyer (bán thức ăn vặt cho tù nhân) ông nói chuyện với tây bằng tiếng Pháp, thái độ bình thường, không khúm núm. Tôi cũng có đôi chút cảm tình với ông.

Tôi trao đổi với anh Khánh về việc xây dựng chi bộ Đảng. Không rõ anh Khánh đã bàn với những ai, nhưng ít ngày sau đồng chí Tặng kể với tôi, ông Từ Việt Anh tỏ ý không tán thành việc xây dựng chi bộ Đảng ở đây. Tôi biết cách làm của anh Khánh bị lộ vì quá tin vào ông Từ Việt Anh. Tôi phải lờ đi không bàn thêm gì với anh Khánh nữa. Khi tôi gặp một số anh em ở các tỉnh Nam Bộ bị bắt vào, qua tìm hiểu thái độ, tôi nói về tình hình kháng chiến ở miền Bắc, về Bác Hồ làm cho anh em nhận thức đúng về sự lãnh đạo của Đảng, của Bác Hồ trong công cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, để anh em tăng cường tình đoàn kết gắn bó, củng cố lực lượng tù nhân, đấu tranh kiên quyết với địch, cải thiện sinh hoạt. (đồng chí Tặng là Phó Ban tổ chức chính quyền tỉnh Hải Hưng, nay đã về hưu ở Hưng Yên).

Rất vui là sau ngày giải phóng miền Bắc, ông Từ Việt Anh tập kết ra Bắc, về Bộ Văn hoá và được cử về Sở Văn hoá Hải Phòng làm cán bộ cải tạo. Ông Từ Việt Anh đến thăm tôi tại cơ quan, kể lại câu chuyện cũ cùng tù ở căng Phú Lâm- Sài Gòn. Gặp lại nhau rất mừng. Sau đó ông còn đến thăm tôi vài lần nữa. Có lần ông bày tỏ nguyện vọng muốn gia nhập Đảng. Tôi động viên ông học tập, công tác rèn luyện để trở thành đảng viên tốt. Có lần ông ngập ngừng muốn đề nghị tôi gì đó. Tôi đoán là ông muốn xin giấy chứng thực của tôi khi cùng tù ở Phú Lâm, nhưng ngại ngùng chuyện cũ nên không nói ra... Về sau, ông lại về Bộ Văn hoá và nghỉ hưu ở Thành phố Hồ Chí Minh. Năm nay nếu còn, có lẽ ông đã tám, chín mươi tuổi. Lâu nay tôi không được tin về ông.

Khoảng tháng 3-1953, mặc dù bệnh tôi không khỏi, nước vàng trong phổi hàng ngày vẫn rỉ ra, mỗi ngày phải thay băng 2 lần, điều kiện trong tù thiếu thốn bông băng, các bạn tù vẫn tận tình chăm sóc tôi, trong đó có đồng chí Võ Tá Lâm (cháu nội cụ Võ Tánh), đại đội trưởng pháo binh Trung đoàn 100 Bình Trị Thiên, một đảng viên xuất thân gia đình quý tộc ở Huế. Đồng chí Lâm luôn luôn thể hiện là một chiến sĩ cộng sản gương mẫu, tận tuỵ với công việc của Đảng, khiêm tốn... Thật tình cờ, khi tôi được chuyển về Sài Gòn chữa bệnh thì đồng chí Võ Tá Lâm cùng một số sĩ quan quân đội ta bị bắt được chuyển từ Côn Đảo về căng Hanh Thông Tây. Đến khi tôi bị trả lại Côn Đảo, địch lại chuyển một số sĩ quan từ Hanh Thông Tây ra Côn Đảo. Lúc lên tàu tôi lại gặp đồng chí Võ Tá Lâm.

Đến Côn Đảo lần thứ hai, bệnh tôi trầm trọng thêm. Tôi báo cáo với Đảo uỷ về chuyến đi chữa bệnh và công việc làm của tôi ở nhà thương Chợ Quán và căng Phú Lâm. Các đồng chí động viên tôi dù hoàn cảnh nào cũng phải cố gắng để sớm trở về đất liền, tiếp tục tham gia cuộc chiến đấu. Đảo uỷ giao cho bộ phận y tế, lập danh sách cho tôi đi khám bệnh và tố cáo bọn thầy thuốc Pháp ở Sài Gòn thiếu trách nhiệm, bệnh không khỏi, không chữa tiếp, cũng không đề xuất thả về, trong khi phía ta đã trao trả hàng trăm thương binh Pháp và nguỵ ở chiến dịch biên giới Bắc Bộ.

Khi tôi đến khám bệnh lại, tên quan ba thầy thuốc Le Proux hỏi tôi: “Tại sao Sài Gòn chữa không khỏi mà không thả”. Tôi trả lời ngay: “Các ông ở nhà tù Côn Đảo không đề nghị thả tôi, nên họ không thả”. Mấy đồng chí y tế của ta đứng đó nói luôn về hành động nhân đạo của ta đối với tù binh, bệnh binh Pháp, thực hiện công ước Genève về tù binh. Tên Le Proux bí quá, đỏ mặt không nói gì. Suy nghĩ một lúc y ghi vào sổ khám bệnh: Repos définitifjuspu’à libération (nghỉ lao động đến ngày được tự do). Sau đó, anh em tù tiếp tục đấu tranh đòi địch thả một số tù nhân bị ốm nặng, trong đó có tôi và ông Bùi Văn Phái (nay đã hơn 100 tuổi còn sống tại Hải Phòng, cùng về với tôi một chuyến).

Lúc này, địch lo lắng củng cố phòng vệ Côn Đảo kỹ hơn, đồng thời chuyển một số sĩ quan của ta mà địch bắt được như các đồng chí Năm Thi, Hồng Vũ... ra Côn Đảo để làm “giảm áp lực” cho trại Hanh Thông Tây. Chúng rất sợ nếu chiến tranh đến gần Sài Gòn sẽ có cuộc phá nhà tù do các sĩ quan này chỉ huy.

Như vậy lực lượng lãnh đạo ở Côn Đảo được tăng cường.

Đảo uỷ lâm thời sau cuộc vượt đảo 12-12- 1952 cùng số cán bộ lãnh đạo quân sự mới ra, xây dựng phương án tổ chức đại hội Đảng để bầu Đảo uỷ chính thức. Tôi tuy bị ốm nặng, vẫn tham gia công tác chuẩn bị cho đại hội Đảng. Đến tháng 8-1953, anh em ta làm ở bàn giấy của tên quan Tư Pháp chúa đảo, báo cho Đảo uỷ biết là tôi đã có giấy được thả, do tên Tư lệnh Pháp ở Nam Bộ kí. Các đồng chí Đảo uỷ bàn với tôi tranh thủ nắm tình hình nhà tù để về báo cáo với Trung ương cục miền Nam và Trung ương Đảng. Hàng ngày, ngoài công việc tham gia vào các kế hoạch chuẩn bị đại hội, tôi cùng với các đồng chí Năm Thi, Hồng Vũ, Lê Đình Thụ, Nguyễn Văn Nghĩa trao đổi về nội dung báo cáo của tôi với đất liền.

Tuy tôi có giấy được thả, nhưng bọn thống trị ở Côn Đảo không chịu thực hiện, mặc dù đã có nhiều chuyến tàu ra đảo quay trở lại Sài Gòn. Anh em lại phải đấu tranh quyết liệt với tên chúa đảo. Nhân chuyến Hội hồng Thập tự Quốc tế đến kiểm tra, đồng chí đại diện tù nhân tố cáo trực tiếp với viên quan Năm (người Thuỵ Sĩ, cụt một tay) và tên quan Tư thanh tra tù binh Đông Dương của Pháp. Bí quá họ phải đưa tôi và ông Bùi Văn Phái đi chuyến tàu với họ về Sài Gòn.

Họ đưa chúng tôi về gửi tại căng Phú Lâm, nói đợi có tàu ra Bắc sẽ đưa trả về quê quán.

Tôi biết đây là âm mưu của địch trì hoãn việc thả chúng tôi. Mặt khác, tôi còn có nhiệm vụ Đảo uỷ giao phó là tìm cách về Sài Gòn báo cáo với Đặc khu uỷ Sài Gòn- Gia Định, để các đồng chí báo cáo về Trung ương Cục miền Nam. Tôi liền biên thư nhắn tin bà Năm (tức bà Nguyễn Thị Phương Lan, chị ruột bà Phương Hoa là vợ ông Tấn) vào nhận với tên sếp căng tôi là cháu, xin về ở với gia đình. Tên sệp càng đồng ý.

Tôi về số 7 phố Lefebvre (Nguyễn Công Trứ hiện nay) rồi sang xóm Chiếu ở với bà Năm. Bắt liên lạc được với đồng chí Đặc khu uỷ, tôi đến báo cáo với các đồng chí ba buổi chiều liền, ở ba nơi khác nhau, nội dung như bản báo cáo của tôi gửi về Thành uỷ Hải Phòng, Khu uỷ Tả Ngạn và Trung ương Đảng, nay còn được lưu trữ tại Cục lưu trữ 58 Trung ương. (báo cáo này đã được Ban Bí thư Trung ương Đảng và Cục trưởng cục Lưu trữ cho phép tôi photocopy và in thành nhiều bản gửi một số đồng chí đọc và nghiên cứu về tình hình đấu tranh, xây dựng Đảng trong nhà tù. Báo cáo này tôi viết xong ngày 9-12-1953 tại nhà chú Siêu, thôn Đồn Xá, huyện Quỳnh Côi, Thái Bình).

Tháng 11-1953 tôi về huyện Quỳnh Côi, Thái Bình báo cáo với Thành uỷ Hải Phòng. Viết xong báo cáo chung của Đảo uỷ giao cho với Trung ương Đảng và báo cáo riêng cá nhân kiểm điểm khi bị bắt bị tù, tôi được phép của Thành uỷ Hải Phòng về ăn tết với gia đình ở khu du kích Thanh Hà, Hải Dương. Đầu năm 1954, tôi đi chỉnh quân do Khu uỷ Tả Ngạn tổ chức. Kết thúc chỉnh huấn, tôi được cử vào Hải Phòng để tuyên truyền cho Hội nghị Genève bắt đầu khai mạc 7-5-1954. Hoạt động vào sâu trong lòng địch, nước vàng từ phổi bên sườn trái vẫn rỉ ra, các đồng chí Nghĩa, Chính... hàng ngày vẫn băng bó cho tôi.

Có hôm bị địch bao vây ở thôn Xích Thổ, huyện An Dương, tôi phải chui hầm nước suốt ngày, đỉa bám vào cả bên vết thương.

Ngẫm nghĩ lại 26 tháng bị giam đày ở các nhà tù đế quốc, tôi như thấy đã trải qua một chặng đường dài ghê gớm, đúng như câu: “Nhất nhật tại tù, thiên thu tại ngoại”. Khi thả tôi ra, địch dự đoán tôi không còn sống quá 2 năm, bởi ba lí do:

1. Phổi đã thành lỗ rò thì không liền được.
2. Có liền được thì dính vào xương sườn chỉ sau một trận ho, phổi rách mà chết.
3. Dễ nhiễm vi trùng lao (BK) rồi chết.

Các bác sĩ ta, Tây đều lấy làm lạ là phổi tôi đã lành, chỉ vôi hoá hai bên, hai bên gần giống nhau (trừ vết thương), sức thở của phổi trở lại bình thường. Các bác sĩ Đức, Tiệp, Nga đều nói đây là trường hợp rất hiếm gặp.

Cả nước đau lòng
Hải Phòng phấn khởi (?)

Bốn cống, ba cầu năm cửa ô
Đào kênh lấn biển mở cơ đồ,
Làm ăn hai chữ à ra thế
Chèo chống nghìn tay một tiếng hô.
Nhộn nhịp Sáu kho vui đất Cảng
Khang trang Tam Bạc rạng Thành Tô
Giá còn nữ tướng Lê Chân nhỉ?
Ắt cũng khen con cháu Bác Hồ!
Kí Tố Hữu

Triều dâng sóng dậy đời ca lát,
Gió tự Đồ Sơn mát Thủ đô,
Tám nghề, bảy chữ đừng ham nhé!
Chín chắn mười mươi cũng chớ phô.

Thời tiết năm lay Khắc nghiệt ghê
Chanh rụng, Đào rơi, hoa Đại héo!
Cầm về, Tu sửa, chốn vườn hoang...

Trăm năm trong cõi người ta,
Đầu vào thì cứng, đầu ra thì mềm
“Hộp đen” thì cứ phồng lên,
Cấp dưới cứ dẫy, cấp trên cứ đè

“Hai thằng miễn nhiệm uống cà phê,
Thế sự xem ra vẫn ê chề.
Dân đói, dân no còn lắm chuyện
Việc nhà, việc nước vẫn còn mê”.

***

Độ tận khiếp ba huynh đệ tại,
Tương phùng nhất tiểu dẫn ân cừu

Nhân tình vong liệm vô kiêm ái,
Thế đạo không hoài mạc cộng ưu
Độ tận khiếp ba huynh đệ tại
Tương phùng nhất tiễu dẫn ân cừu.

Song điểu Tề phi

Hoàng Oanh phi đáo Bắc Kinh đô,
Hội ngộ kim Bằng diệc lạc hồ!
Đại sự vị thành hành tiểu sự,
Song điểu tề phi chí thiện đỗ.

Hai con chim cùng bay

Hoàng Oanth bay đến Bắc kinh đô,
Gặp gỡ chim Bằng thoả ước tình,
Việc lớn chưa thành, làm việc nhỏ
Vỗ cánh cùng bay đến điểm lành.

Tất cả trên đời đều trôi nổi,
Còn lại non sông một chữ tình...